Kareja - Prestonica Svete Gore

panorama Kareje, Orahovice

Kareja-Orahovica

U davna vremena uprava svete gore nalazila se na severu poluostrva u jednoj uvali jerisoskog zaliva na mestu koje se zvalo „stanište staraca". Posle reorganizacije monaškog života na Atosu u IX veku, sedište uprave premešteno je u Kareju, gde je ponikla monaška zajednica, tj. ono što se naziva Lavrom. Ime Kareja dolazi od grčke reči za lešnik, orah, kojih u ovom kraju ima u izobilju. Sveti Sava u Karejskom tipiku (1199) taj naziv prevodi sa Orahovica. Smeštena u središtu poluostrva, na istočnoj strani, oko 500-600 metara iznad mora, u šumovitom predelu s obilnim izvorima pitke i hladne vode, Kareja je već duže od jednog milenijuma duhovni i upravni centar Svete Gore. Kareja je danas administrativni centar Svete Gore, u kome se nalaze svi samoupravni organi, kao i sedište guvernera - predstavnik ministarstva spoljnih poslova Grčke.

U drugačijem svetlu posmatrano, to je nevelik monaški gradić i jedino mesto na svetu gde žive i u koji dolaze samo muškarci, pa odiše specifičnim mirom i spokojom, sa većim brojem važnih i upečatljivih zdanja. To su protatska crkva, sedište sveštene opštine, konaci - zgrade u kojima borave predstavnici devetnaest manastira (Kutlumuš nema konake, jer se nalazi na pet minuta hoda od protatske crkve), kuće u kojima borave predstavnici civilne vlasti, radnje, pošta, hotel i još osamdeset i dve kelije u kojima živi nekoliko stotina monaha.

Protat-uprava Svete Gore i sedište Prota i Svete Epistasije

U prvo vreme zemljište i sve zgrade u Kareji pripadale su karejskoj Lavri i Protu. Istorijske okolnosti za vreme turske vladavine dovele su do toga da je 1661.god. imovina protata rasprodata tako da su kupci mogli da budu samo dvadeset svetogorskih manastira. Danas sveštena opština ima u svom vlasništvu samo zgradu u kojoj zasedaju njeni organi, protatsku crkvu i nekoliko drugih građevina. Zgrada u kojoj se nalazi sedište sveštene opštine (jera kinotis) podignuta je relativno skoro, ali u tradicionalnom stilu.

Protatska crkva-Protaton

Usred Kareje nalazi se oveći trg na kome se nalazi saborna crkva, poznata kao protatska, posvećena Uspenju Presvete Bogorodice. To je najstarija sačuvana crkva na Svetoj gori i jedina od glavnih hramova koji ima oblik bazilike. Podignut je na mestu starije crkve, oko 962. godine, pre početka gradnje katolikona u Velikoj Lavri, pod pokroviteljstvom Nikifora Foke. Crkva je trobrodna bazilika s tri polukružne apside na istočnoj strani. Središnji brod je malo izdignut. Crkva ima dve otvorene priprate - na zapadnoj i na severnoj strani, prema širokom ulaznom stepeništu sveštene opštine. Koje su dograđene u XIX veku, istovremeno kada i zvonik, severoistočno od oltara. Sava hilandarac navodi da je veliku zapadnu pripratu podigao vlaški vojvoda Jovan Bogdan, 1508, a da je severno predvorje podignuto i iznutra oslikano u vreme prota Serafima tj.1538.god. O Bogdanovom ktitorstvu zapadnog predvorja svedočio je do pre više od jednog veka slovenski natpis na ploči uzidanoj nad ulazom u crkvu, koja je, kako kaže hilandarski bibliotekar, „pre nekoliko godina uklonjena“ (204) i smatra da se nalazi u kuli u kojoj su pohranjeni biblioteka, arhiv i „druge drevnosti“ sveštene opštine.

Protatska crkva i zvonik, Kareja-Orahovica

Živopis saborne crkve je nastao oko 1290. godine i rad je Manojla Panselinosa, čini je „jednim od najlepših spomenika vizantijske umetnosti“. Pripada ranoj fazi makedonske škole, vremenu vladavine Andronika II Paleologa (1282-1328), savremenika srpskog kralja Milutina. Ostatke fresaka iz tog perioda nailazimo još u Vatopedu i Hilandaru.

U protatskoj crkvi posebno se ističu kompozicije vaznesenja, molitve u Getsimanskom vrtu („gde je unutrašnja borba Hrista koji se moli suprotstavljena bezbrižnosti usnulih apostola“), rođenje Hristovo, Hristos u grobu, vavedenje Bogorodičino, Sveti jevanđelist Jovan sa Prohorom, zatim likovi velikih podvižnika i svetih ratnika. Ti su portreti „u ravni remek-dela“. Mermerni ikonostas ispred oltara je iz X veka, a ikone na njemu radili su kritski majstori. S leve i desne strane u centralnom brodu crkve nalaze se molitveni nasloni (stasidije) za predstavnike dvadeset manastira koji redovno prisustvuju bogosluženju. Protepistat ima tu svoje posebno mesto. U samom oltaru protatona smeštena je ikona „DOSTOJNO JEST” (AKSION ESTIN). To je glavna ikona - zaštitnica čitave svetogorske zajednice. Za ikonu je vezano sledeće predanje.

Protatska crkva

Pođe jedne subote neki stari monah iz svoje kelije posvećene uspenju Bogorodice jugozapadno od Kareje na bdenije u Protat. Svom učeniku naloži da u keliji održi bogosluženje. Uveče u keliju dođe mladi monah i zamoli gostoprimstvo koje mu učenik starca ukaza. Za vreme jutrenja, mladi monah stade pred ikonu bogorodice pevajući himnu koju do tada niko nije čuo:

„Dostojno jest jako vo istinu blažiti tja bogorodicu, prisnoblaženuju i preneporočnuju"...

Na kraju otpevao je i dobro poznatu himnu „ie heruvimi”... Na molbu učenika reči nepoznate himne mladi monah prstom je ispisao na kamenu, a zatim iščezao kao anđeo. Starac i velikodostojnici Svete Gore preneli su ikonu u protatsku crkvu, gde od tada do dana današnjeg ispred nje gori kandilo, a kamenu ploču poslali su u Carigrad. Kelija u kojoj se zbio čudesni događaj nakon toga je dobila ime „Dostojno Jest”, koje i sada nosi.

Pored najstarije crkve na Svetoj Gori, u Kareji su nova zdanja svetogorske uprave, civilnih vlasti, adaptirani prostori za razne službe (lekarska ambulanta, pošta, banka), nove prodavnice, radionice. U konacima borave predstavnici devetnaest manastira u sveštenoj opštini, članovi Sveštene epistasije (vlade), a postoje i hotel, pekara, putnički biro i više od osamdeset kelija u kojima obitava nekoliko stotina kaluđera.

Kareja

Na desetak minuta hoda od centralnog trga je skit Svetog Andreje - Saraj, na severoistočnom obodu Kareje, sa najvećom crkvom na Balkanu do izgradnje hrama Svetog Save u Beogradu, u kome su svojevremeno živela dvojica patrijarha, Atanasije III i Serafim I. Glavna crkva u skitu, završena 1900. god. predstavlja posebno poglavlje. U jugoistočnom krilu ogromnog kompleksa svetoandrejskog skita još od 1930. god. smeštena je škola poznata kao Atonijada. Ova škola prvi put je otvorena 1749. god. Na inicijativu patrijarha Kirila V. Atonijada je imala status visokoškolske ustanove koja je trebalo da deluje kao „univezitet grčkih predmeta, da obrazuje i podučava na svim poljima logičkih, filozofskih i teoloških nauka”. U prvo vreme škola je bila smeštena u za nju posebno podignutoj zgradi na brdašcu iznad manastira Vatopeda. Danas je ta građevina zapustela, ali je nastavila sa radom zgrada Atonijade pri Svetoandrejskom skitu.

Skit Svetog Andreje-Saraj, Kareja-Orahovica

U Kareji se nalazi isposnica Svetoga Save Osvećenog, Tipikarnica koja za pravoslavne srbe ima izuzetan značaj kao mesto duhovnog sazrevanja prvog srpskog arhiepiskopa i pokoljenja hilandarskih monaha nakon njega. Isposnicu (Tipikarnicu) je podigao Sveti Sava za potrebe boravljenja u Kareji, ali i radi sopstvenog osamljivanja i života u isihazmu. Kelija Svetog Save završena je 1199. god. I u njoj se nalaze čudotvorna ikona „Bogorodice Mlekopitateljice” koju je Sveti Sava doneo sa putovanja u svetu zemlju, posnica Svetog Save srpskog, , ima najstroži tipik među svim svetogorskim kelijama (ispisanim iznad ulaznih vrata) kojeg je napisao Sveti Sava (karejski tipik - čuva se u manastiru Hilandar) i ikonom Bogorodicom Mlekopitateljnicom na ikonostatsu crkve Svetog Save osvećenog s desne strane dveri (danas u njoj služi otac Nikodim, postrižnik Hilandara).

Molivoklisija je udaljena dvadesetak minuta od hilandarskog konaka, sa dobro očuvanim freskama „nekog sledbenika kritskog živopisca Teofana“, s natpisima na srpskoslovenskom. U takođe, hilandarskoj keliji Paterica do skoro se čuvao štap Svetoga Save, po čemu je i dobila ime, sada se čuva u Hilandaru.

Za keliju Aksion Estin, u dolini ispod skita Svetog Andreje predanje vezuje nastanak istoimene pesme. Posnicu svetoga save naročito u velikom broju pohode ruski i moldavski poklonici.

Konak svetog manastira Hilandara nalazi se na jednoj uzvišici iznad Kareje. To je velika kamena dvospratna zgrada u kojoj boravi predstavnik Hilandara.

U Kareji se odvija i privredni život „naročite vrste“. U mnogim kelijama smeštene su ikonografske, duborezačke ili radionice za izradu minijatura, dok se u drugima njihovi žitelji bave muzikom, trgovinom i baštovanstvom. Zovu se po monasima koji u njima prebivaju ili su prebivali: Josafeji, Pahomeji, Serafeji, Rođani i drugi. U glavnoj ulici i na centralnom trgu su prodavnice namernica, voća i povrća, pića i mlečnih proizvoda; bogoslovskih i crkvenih knjiga, ikona i brojanica, kandila i krstova, sveća i tamjana; monografija i fotomonografija (oca Gavrila iz Filoteja, npr.) o Svetoj Gori, pouka znamenitih i mudrih svetogoraca - Nikodima i Pajsija, našeg savremenika, koji je obitavao u jednoj karejskoj keliji, Maksima kavsokalivita, prepodobnog starca Siluana iz ruskog manastira.

(ef), ()

Dafne

(luka Dafne, Lovor)

panorama luke Dafne

Dafne je glavna luka Svete Gore, nalazi se u velikoj uvali na jugozapadnoj obali poluostrva. U Dafne se nalaze prodavnice, suvenirnice, gostionica i svetogoska carina i policija. Dafne je tranzitno mesto, odakle se autobusima odlazi u Kareju ili nastavlja dalje brodom za manastire koji su dalje u nizu do Karulje u podnožju planine Atos. Brodovi u dolasku do luke Dafne pristaju u luke svih manastira posebno u plovidbi od Uranopolisa. Manastiri koji su na samoj obali kao što su Dohijar, Ksenofont i Pantelejmon nemaju svoje luke,a manastiri koji su udaljeni od obale imaju svoje luke-arsane, kao što je Jovanjica hilandarska luka i luke manastira Zograf i Konstamonit. Dafne je i luka manastira Ksiropotam s obzirom da je u neposrednoj blizini Dafne pored puta za Kareju.