|
(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i pitanja pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013
U Hilandarskoj biblioteci se nalazi raznovrsno prevedeno i originalno slovensko rukopisno i štampano nasleđe pravoslavnih južnih i istočnih Slovena (Slavija ortodoksa), u hronološki različitim prepisima od XII do kraja XIX veka, i štampanim izdanjima, od srpskih inkunabula s kraja XV do najnovijih slovenskih ćiriličkih izdanja XX veka. Pored slovenskih knjiga, tu je i grčko rukopisno i štampano nasleđe. Srednjovekovna originalna slovenska književnost zastupljena je prepisima dela bugarskih, ruskih i srpskih pisaca: Klimenta Ohridskog, Teofilakta Ohridskog, Vladislava Gramatika, Konstantina Filozofa-Kostenečkog, Jeftimija Trnovskog, Dimitrija Rostovskog, Ilariona Kijevskog, Kirila Turovskog, popa Peje, Svetog Save, Domentijana, Teodosija. Svi su ti prepisi značajni, pre svega, za slovensku istoriju i filologiju, ali i za druge nauke. Ima prepisa dela koji predstavljaju istorijske izvore za periodprimanja hrišćanstva i odnose se na prve slovenske prosvetitelje Ćirila i Metodija. Tako se u Averkijevom panagiriku za februar, mart, april, iz 1626.god. (Hil. 444) nalazi na l. 105b prepis dela Pamet i žitije Konstantina Filozofa "prvago nastavnika slovensku jeziku“, a na l. 139 Slovo pohvalno Kirilu i Metodiju.
depo biblioteke
Pošto štampani fondovi nisu obrađeni u celini, to ćemo, ovom prilikom, dati kratak pregled sadržaja rukopisnog slovenskog fonda po nameni. Lakše upoznavanje sadržaja omogućila nam je gruba podela knjiga na tri veće grupe. Podela se zasniva na praktičnoj primeni knjiga, tj. da li je njihov sadržaj namenjen za bogoslužbenu upotrebu,monaško uzdizanje ili za sticanje laičkih znanja. Upotreba liturgijskih knjiga regulisana je crkvenim Tipikom-Pravilom, dok je monaška obavezna lektira bila precizirana Kelijnim pravilom. Laička knjiga je bila prepuštena monasima - intelektualcima, koji su, pored obavezne monaške lektire, pratili onovremena dostignuća iz svih oblasti ljudske delatnosti.
Prvu, i najveću grupu, čine neophodne bogoslužbene knjige: jevanđelja, apostoli, psaltiri, parimejnici, mineji, oktoisi, služabnici, trebnici, oktoisi, časoslovi i dr. Neke od njih su se upotrebljavale i van bogosluženja, kao npr. jevanđelje, apostol i psaltir, razne molitve i sl. (prema pomenutom "kelijnom pravilu"). Po pravilu, bogoslužbene knjige su bogato ukrašavane, naročito jevanđelja, psaltiri i služabnici, što potvrđuju i hilandarski primerci, na kojima se može pratiti razvoj srpskog knjižnog ukrasa kroz vekove.
Srednjovekovni ukrasi knjiga obuhvatali su zastavice, inicijale, marginalne i finalne ukrase, kao i raskošne minijature koje su pokrivale celu stranicu, ili jedan njen deo. Njihov zadatak je bio, pre svega, da naglase jedan deo teksta, izdvojivši ga likovno, da ulepšaju knjigu, da potvrde svetu reč likovnim predstavama psalmopevca Davida, jevanđelista i drugih sastavljača biblijskih tekstova, a slikama scena ga približe i objasne. O ukrasima hilandarskih rukopisa pisali su naši istaknuti istoričari umetnosti Svetozar Radojčić, Vojislav Đurić, Jovanka Maksimović, Gordana Babić i dr. Skraćeni pregled hilandarske iluminacije dajemo prema najnovijim studijama Jadranke Prolović i Zorana Rakića.
Najstariji hilandarski rukopisi XIII-XIV veka imaju raskošne minijature, zastavice i inicijale kombinovane od prepleta, zoomorfnog i biljnog ukrasa. Oni predstavljaju najlepše ukrašene knjige Hilandarske biblioteke. Tu je, pre svih, već spomenuto, Miroslavljevo jevanđelje s kraja XII veka, zetsko-humske redakcije. Ovo jevanđelje je "ukrasio zlatom knezu velikoslavnomu Miroslavu, sinu Zavidinu" grešni Gligorije dijak. Njegova iluminacija sastoji se, pored predstava ljudskih likova, najčešće ukomponovanih u inicijal, (jevanđelista Marko, Žvan Baptist, Marija Magdalena) iz brojnih teratološkoh ukrasa, sastavljenih iz zoomorfno-biljnih prepleta sa pretstavama životinja i natprirodnih stvorenja. Ovakav način ukrašavanja nastao je pod uticajem rukopisne iluminacije Južne Italije, gde je došlo do mešanja vizantijskih i romaničkih likovnih elemenata. O njegovom ukrasu, tekstu, jezičkoj redakciji i paleografskim osobinama slova napisane su mnogobrojne studije. Izdato je fototipski dva puta, a urađeno je i kritičko izdanje teksta. Ovaj najznačajniji i najstariji sačuvani pisani spomenik srpske redakcije nalazio se u Hilandaru do 1896.god, kada je, zajedno sa Osnivačkom poveljom Simeona Nemanje poklonjen kralju Aleksandru Obrenoviću (1889-1903) iz zahvalnosti za otplaćene manastirske dugove.
Drugi značajan spomenik sa ukrasima iz ovoga vremena jeste Vukanovo jevanđelje oko 1202. g, raške redakcije, pisano u pećinskoj isposnici kod grada Rasa. Bogato je inicijalima sa biljnim, životinjskim i geometrijskim motivima. Čuva prve srpske minijature na celoj stranici, koje su po kvalitetu slabije od savremenih srpskih fresaka. Rađene su u stilu delimičnog oponašanja tehnike emalja koja je uticala na ukrašavanje rukopisa u periodu Komnina. Nalazilo se u Hilandarskoj biblioteci verovatno uskoro posle pisanja pa do 1859, (Sankt Peterburg, Ruska nacionalna biblioteka, F n I 82).
Pored ova dva najznačajnija srpska jevanđelja, zoomorfnu ornamentiku, karakterističnu za XII i XIII vek, imaju Izborno jevanđelje iz treće četvrtine XIII v, (Hil. 8) i Četvorojevanđelje iz druge četvrtine XIII veka (Hil. 22). Ovakav način ukrašavanja nastavlja se u XIV v, u kome se izrazitije pojavljuje veoma stari ukras u vidu prepleta. Takvu zoomorfno-prepletnu ornamentiku srećemo u Četvorojevanđelju iz prve polovine XIV (Hil. 12), Četvorojevanđelju kralja Milutina iz 1316, dijaka Radoslava (Georgija) (Hil. 1), Četvorojevanđelju prve polovine XIV veka (Hil. 12), Izbornom jevanđelju monaha Romana iz 1337.god. (Hil. 9) i dr. U ovom poslednjem rukopisu preplet je "dostigao vrhunac svoga razvoja". Zoomorfni motivi raskošnih rukopisa sredine i treće četvrtine XIV veka polako ustupaju mesto "komplikovanijem, ali pravilnom pleteru", koji se naziva "balkanski tip". U XIV veku pojavljuju se vizantijske floralne zastavice sa motivima lozica, palmeta i polupalmeta, koji su ukomponovani u kvadrat, krug, srce i sl. Najlepši primerci takvih neovizantijskih ukrasa nalaze se u najraskošnijim hilandarskim rukopisima kao što su Četvorojevanđelje patrijarha Save iz 1354-1375.god. (Hil.13), Izborno jevanđelje Nikole Stanjevića iz sredine XIV veka (Hil. 14), Četvorojevanđelje iz sredine XIV veka (Hil. 17) i još u desetak drugih, od kojih neki nisu više u Hilandaru. Posebno treba istaći minijature, koje su u početku radili grčki majstori školovani u Solunu i Carigradu, a kasnije srpski slikari, najčešće kaligrafi, koji su radili i inicijale kao pisari Jov i Damjan iz druge polovine XIV veka. Čuvene su minijature u Romanovom jevanđelju (Hil. 9 ) i Četvorojevanđelju patrijarha Save ( Hil. 13), a u XV veku minijatura Jovana Zlatoustog koju je izradio "grešni Todor" u Metafrastu Stefana Domestika iz oko 1465.god. (Hil. 400).
depo biblioteke
Posle pada Despotovine 1459.godine, u XVI i XVII veku nastavlja se prepisivanje i ukrašavanje knjiga u srpskim zemljama i Hilandaru. Iako u znatno pogoršanim uslovima turskog ropstva, srpska knjiga nastavlja da živi na tradicionalan način, sledeći stare obrazce i bogateći se štampanim uzorima. Hilandarske knjige ukrašene su zastavicama-ornamentalnim poljima, inicijalima i znatno ređe minijaturama-figuralnim predstavama. Na umetničkoj opremi knjiga rade zajednički prepisivači i slikari. Zastavice su sačinjene od simetrično prepletenih traka ili vreža, a bogatije imaju složeniji preplet u jednostrukim ili koncentričnim krugovima, raspoređenim u jedan ili više redova kao što su umetnute zastavice u Četvorojevanđelju iz 1558.god. (Hil. 37) ili u Četvorojevanđelju iz sredine XVII veka (Hil. 45). Ima zastavica pravougaonog oblika u kojima trake čine složene kompozicije sastavljene od rombova, dijagonala, lukova, čvorova i pletenica. Takve zastavice nalaze se u Četvorojevanđelju iz 1520 monaha Hristodula (Hil. 4), Služabniku daskala Joilja iz XVII veka i dr. Brojne su prelepe zastavice sa biljnim motivima, grančicama, cvetovima, listovima, vrežom koja se grana iz vaze, ili sa stilizovanom ljudskom glavom u sredini ornamenta. Nalazimo ih u Četvorojevanđelju iz oko 1570.god. (Hil. 40), Četvorojevanđelju iz pre 16656 (Hil. 44) i dr. U ovom vremenu najraskošnije su kvadratne zastavice nastale pod uticajem starijih vizantijskih ostvarenja, ornamentike iz rukopisa Vladislava Gramatika i grafičkih ostvarenja srpskih štampanih knjiga XVI veka. Spletovi vreža sa biljnim, ređe životinjskim motivima, zrakasto se šire obrazujući rozete, krstove, rombove, sa obaveznom stabljikom cvetova divlje ruže, karamfila ili zumbula duž desne margine i prepletom ili cvetom u obliku krsta na sredini gornje ivice. Takvo je raskošno Četvorojevanđelje patrijarha Maksima iz oko 1520. god. (Hil. 5), Služabnik grešnog Dmitra iz 1624. god. (Hil. 327) i dr. Posebnu vrednost imaju minijature, kojih u ovom vremenu ima u jedanaest hilandarskih rukopisa, od kojih ćemo pomenuti Četvorojevanđelje oko 1570.god. (Hil. 40), u kome je jedna minijatura isečena, Četvorojevanđelje pre 1656.god. (Hil. 44), Četvorojevanđelje iz sredine XVII veka. (Hil. 45), Izborni apostol iz 1660.god, pisan po nalogu igumana Viktora, čijom zaslugom su mnoge knjige prepisane, ukrašene ili prepovezane, takođe bez jedne minijature. Predstavlja jednu od najlepše ukrašenih srpskih knjiga XVII veka, a delo je grčkog slikara (Hil. 107) i dr. Autorski potreti nalaze se u bademastim, kružnim ili četvorolisnim medaljonima, koji se nalaze u sredini pravougaonih floralnih zastavica. Biljni motivi nastali su pod uticajem islamske umetnosti. Ovakvo ukrašavanje uveo je u balkanasku iluminaciju poznati pisar i iluminator XVI veka pop Jovan iz Kratova. Rukopisi ovoga perioda obiluju inicijalima sa cvetnim vrežama u koje su upletene ptice i stilizovane ljudske glave.
Drugu veliku grupu čine knjige za duhovno uzdizanje monaha koje su čitane samostalno u ćelijama, ili zajednički u trpezariji za vreme obeda kao što su prolozi, žitija, slova i beseda svetih otaca, teološke rasprave o ispravnosti verskih dogmi i osudi jeresi, paterici, lestvica, pitanja i odgovori, centurije, razna pravila i dr. Ova dela pripadaju vizantijskoj hagiografskoj, besedničkoj, teološkoj, filozofskoj i etičkoj književnosti. Posebno su interesantni paterici (otačnici) koji pripadaju tzv. monaškoj beletristici. Ovakvih zbornika kratkih priča o isposničkom životu otaca-pustinjaka i monaškom viđenju svetovnog života, koji ponekad potsećaju na narodne pripovetke ima, u celini ili odlomcima tridesetak. Zastupljena su brojna dela poznatih vizantijskih autora: Jovana Zlatoustog, Vasilija Velikog, Grigorija Bogoslova, Jefrema Sirina, Simeona Novog Bogoslova, Atanasija Aleksandrijskog, Grigorija Sinaita, Grigorija Palame, Epifanija Kiparskog, Isaka Sirina, Jovana Damaskina, Genadija Sholarija, Jovana Lestvičnika, Maksima Ispovednika, Mihaila Sinkela, Nikona monaha "Crnogorca" sa Svete Gore Sinajske, Teodora Studita i dr.
Treću grupu predstavljaju prepisi laičke srednjovekovne književnosti, umetnosti, društvenih, prirodnih i primenjenih nauka. Treba imati u vidu da se srednjovekovna sistematizacija nauka razlikuje od savremene, da je ondašnja nauka obuhvatala nekoliko današnjih, da su se preplitale, i tek u kasnijim vekovima, razvojem naučne misli, oformile kao posebne nauke ili discipline. Tako je bilo u Zapadnoj Evropi i u Vizantijskom komonveltu. Gramatika je, na primer, obuhvatala ortoepiju, metriku, onomastiku, etimologiju i sl. Otuda se titula "gramatik" pridavala obrazovanim, učenim ljudima, naučnicima (enciklopedistima), a ne gramatičarima u današnjem smislu reči.
Nauka u srednjem veku nastavlja antičko-helensku naučnu misao, i zasniva se na božanskoj promisli. Sačuvane hilandarske knjige iz raznih naučnih oblasti su, najvećim delom, prevodi sa grčkog, i potvrđuju da je nauka kod Srba u srednjem veku pratila vizantijsku nauku.
Društvene nauke zastupljene su delima iz istorije, gramatike i leksikografije, građanskog i crkvenog prava, svetovne vlasteoske beletristike.
Od vizantijskih istorijskih dela u slovenskoj tradiciji zastupljene su hronike koje predstavljaju prevode i prerade vizantijskih univerzalnih hronika. Započinju starozavetnom legendom o postanju sveta, a završavaju vremenom pisanja. Iz hronika su se razvili hronografi, u kojima se, na univerzalnu vizantijsku hroniku nadovezuje ruska istorija, urađena prema ruskim letopisima, a srpska i bugarska prema južnoslovenskim žitijima. Kratko hronološko zapisivanje istorijskih i drugih događaja i ličnosti iz srpske istorije sadrže letopisi, rodoslovi i pomenici. Tu se nalaze: Hronika Georgija Amartola, pod naslovom Letovnik, prema kasnijem zapisu Georgije Letopisac, u prepisu monaha Jova iz treće četvrtine XIV veka (Hil. 381), Zonarina hronika iz oko 1520/1530.god, tj. letopisac ili paralipomen Jovana Zonare (Hil. 433) i prepis čuvenog dela stihovane Hronike Konstantina Manasa. Manasijevo delo je prevedeno u prozi na bugarski za vreme vladavine Ivana Aleksandra, oko 1331-1340.god. i ubrzo ilustrovano sa šezdeset devet minijatura. Hilandarski prepis ovoga dela zahvata zaključno do carstva Nikifora Votanijata i nalazi se u Carostavniku hilandarskom iz oko 1580.god. (Hil. 434) Hronografi su zastupljeni odlomcima i nalaze se u Zborniku iz 1762/1780.god. (Hil. 507) i Zborniku iz prve polovine XV veka, (Hil.651). Letopisa ima različitih jezičkih i tekstoloških redakcija: bugarski, moldavski, proročanski i kratki, kakav je u Trebniku iz 1580.god, nazvan Ukaz letom (Hil. 171), a pomenika-parusija različitih profila, ima šesnaest primeraka i to iz XVII-XIX veka.
Posebno mesto u hilandarskoj istorijskoj literaturi pripada žitijima srpskih vladara i crkvenih velikodostojnika. Ta su dela nastala u Hilandaru, ili pod njegovim neposrednim uticajem i čine osnov naše srednjovekovne književnosti i istoriografije. Tu spadaju hagiografska i himnografska dela Svetog Save, Domentijana, Teodosija, Danila II, Učenika Danila II, Jefrema, Siluana, Inoka Isaije, monahinje Jefimije, Inoka iz Dalše, Genadija svetogorca, Kir Simeona (?) kao i drugih anonimnih pisaca . Prvi hilandarski spis Osnivačka povelja Simeona Nemanje, nastala najverovatnije u drugoj polovini 1198.god, vezuje se za prvog srpskog književnika Svetog Savu. Dobivši je od Hilandaraca, kralj Aleksandar Obrenović je povelju poklonio Narodnoj biblioteci Srbije. Za vreme prvog svetskog rata nestala je sa grupom najznačajnijih srednjovekovnih rukopisa. Savinom zaslugom nastala su i dva crkvenopravna spisa, pomenuta na samom početku rada: Karejski tipik, 1199.god. (AHS 132/134) i Hilandarski tipik, 1199.god. (AS 156) . Prvi je skitski-pustinjački ustav namenjen Savinoj isposnici u Kareji, posvećenoj Savi Jerusalimskom, a drugi manastirski koji reguliše pravila života u Hilandaru. Njemu je veoma sličan Studenički tipik, sačuvan u jedinom Averkijevom prepisu iz 1617.god. U nauci postoje različita mišljenja koji je od njih prvi nastao. U Hilandarskom tipiku nalazi se Kratko žitije Simeona Nemanje, dok će pravo ktitorsko žitije biti uključeno u Studenički tipik. Po mišljenju Đorđa Trifunovića Sava je opširno žitije započeo u Hilandaru. Nastajanje Savinih himnografskih spisa vezuje se za Studenicu. Još jedno delo, Ukaz hoteštomu držati psaltir, pripisuje se Savi Nemanjiću. Sačuvano je u Hilandaru u šest prepisa (Hil. 94, Hil. 97, Hil. 112, Hil. 121, Hil. 122 i Hil. 125). Zasluga je Savina za stvaranje žitija Krmčije-Zakonopravila od strane Domentijana.
Od gramatičkih dela treba posebno istaći prepis značajnog spisa za slovensku pismenost O pismeneh Crnorisca Hrabrog koji se nalazi u Zborniku XV-XVI veka (Hil. 463), gde je i drugo važno gramatičko delo Skazanije o pismeneh (Spis o pravopisu) Konstantina Filozofa (Kostenečkog) pod zaglavljem: "Sija slovesa va kratce izbrana ot knjigi Konstantina Filosofa i učitelja srbskago bivšago pri blagočastivem despotu sinu starago kneza Lazara". Ovim spisom zaveden je red u ondašnjem pravopisu, naznačen u nauci kao resavska pravopisna škola. Još jedan prepis ovoga spisa, sa sličnim zaglavljem, nalazi se i u Zborniku iz sredine XVI veka (Hil. 481).
Ovde spadaju i gramatički i leksikografski radovi različitih nivoa, koji svedoče o naporu hilandarskih monaha da olakšaju sebi mukotrpan prevodilački rad koji se odvijao u Hilandarskom skriptorijumu u svim vekovima, do danas. Živeći u svetogorskoj višenacionalnoj zajednici, hilandarski monasi su morali znati, pre svega, savremeni grčki jezik, koji je bio opšti komunikacioni jezik. Oni su, sudeći po zatečenim rečnicima i konverzacijskim priručnicima, znali, ili su se trudili da znaju, pored bliskih istočnoslovenskih jezika, i druge jezike pravoslavnih naroda koji su imali svoje manastire ili skitove na Svetoj Gori. Te su knjižice mlađegdatuma, i najverovatnije su ih donosili monasi iz drugih jezičkih sredina, kako bi se lakše međusobno sporazumeli. Iz srednjevekovnog perioda sačuvani su leksikološki zameci, a iz mlađeg (XIX veka) kraći rečnici.
Srpski srednjovekovni pravni zbornici su prevodi i prerade vizantijskih pravnih kompilacija. To su Nomokanon (Krmčija, Zakonopravilo) koji sadrži crkvena pravila i građanske zakone koji se odnose na crkvu, Sintagma Matije Vlastara, Justinijanov zakon, kojima se često dodaje naš Zakonik cara Dušana. Tako se u Zborniku iz druge četvrtine XV veka (Hil. 466) nalazi slovenski prevod Zemljoradničkog zakonika, glave Svetosavskog nomokanona; u Zakoniku iz prve trećine XV veka (Hil. 300) skraćena Sintagma Matije Vlastara, Justinijanov zakon i Zakonik cara Dušana; u Zakoniku koji je pisan 1620.god. u Janjevu (Hil. 301) skraćena Sintagma Matije Vlastara i druga pravila, a u rukopisu iz poslednje četvrtine XIV veka (Hil. 299) puna rekcija Sintagme Matij Vlastara. Hilandarski prepis Zakonopravila, nastao krajem XIV veka, nalazi se u Austrijskoj nacionalnoj biblioteci u Beču (Cod. Slav. 21).
Srednjovekovni viteški roman o Aleksandru Makedonskom, poznat u nauci pod imenom Aleksandrida, našao se u kasnijem, crkvenoslovenskom, prepisu iz XVIII veka (Hil. 296), a Varlaam i Joasaf iz treće četvrtine XIV veka u srpskoslovenskom prepisu, raški pravopis (Hil. 422).
Prirodne nauke čine višeslojni kozmografski spisi koji se javljaju u okviru različitih žanrova. Takvi su Šestodnevi, "egzegetska dela koja tumače početak starozavetne Knjige postanja o stvaranju sveta za šest dana". sa odeljcima iz geografije, astronomije, metereologije, metrologije (o dužinskim merama). Geografija, savremeno shvaćena, zastupljena je prepisom sa ruskog izdanja, Sankt Peterburg, 1716.god. (Hil. 528). Najstariji sačuvani slovenski prevod šestodneva jeste srpski prepis gramatika Teodora Spana (Ćosavog), nastao 1263. godine, u pirgu Preobraženja Spasova, po nalogu hulandarskog duhovnika, književnika i "svetago knjigoljupca" Domentijana. Rukopis je odenet iz Hilandarske biblioteke 1655, i nalazi se u Državnom istorijskom muzeju u Moskvi (GIM, sgn. 345). Delo predstavlja kompilaciju bugarskog pisca Jovana Egzarha (kraj IX-X v.) koja se zasniva na delima crkvenih otaca Vasilija Velikog, Severijana iz Gavele (pripisivano Jovanu Zlatoustom i Vasiliju Velikom) idrugih, kao i Aristotelovih prirodoslovnih spisa.
U srpskoslovenskoj tradiciji postoji više prepisa koji hronološki dosežu do XVIII veka. U Hilandarskoj biblioteci sačuvano je 7 prepisa ovih spisa, u celini, ili u odlomcima, od kojih su neki nastali u Hilandarskom skriptorijumu.
Primenjene nauke predstavljene su knjigama iz naučne i narodne medicine i farmakologije.
Srpska srednjovekovna medicina dostojno je zastupljena Hilandarskim medicinskim kodeksom iz sredine XVI veka (Hil. 517), jedinim poznatim primerkom tako velike zbirke medicinskih spisa salernsko-monpeljenske škole na narodnom jeziku, rukopis koji sadrži spise evropske naučne medicine od kraja XIII do kraja XV veka. (V. Gavrilović) Njega je posebno proučavao Relja Katić, a Narodna biblioteka Srbije je izdala fototipsko izdanje. Pored naučne medicine, u više rukopisa sačuvana je narodna medicina, zasnovana na tradiciji i usmenom predanju u kome se nataložilo bogato narodno iskustvo lečenja lekovitim biljem i autosugestijom ("vradžbinama").
Rukopisi narodne medicine najčešće se nazivaju lekarušama, ali i receptima. Tako rukopis Recepti, široko datiran XVIII-XIX vekom (Hil. 745/III) ima naslov "Recepti o lekarskih veščeh". Iako je poreklom ruski (pisan građanskim ruskim kurzivom, ruskim jezikom) govori da su hilandarski monasi nabavljali medicinske knjige koje su im bile potrebne za bolnicu, koja postoji u mnastiru od vremena kralja Milutina.
Kako je Hilandar imao veliku pisarsku radionicu mogao bi se očekivati veći broj slikarskih i pisarskih priručnika (erminija) koje sadrže uputstva za pravljenje mastila i boja, neophodnih svakom skriptorijumu. Mali broj ovih spisa je sačuvan, i većinom su iz novijeg vremena. U Hilandaru postoje samo Erminija iz XIX veka (Hil. 662) i krataka uputstva Ukaz za črnilo na l. 293 u Panagiriku iz prve polovine XVII veka (Hil. 489).
Interesantno je da su se u hilandarskim fondovima nalazili narodne pesmarice i školski udžbenici, koji su docnije, većinom prebačeni u Arhiv.
Hilandarske knjige nisu značajne već i zbog brojnih zapisa sa podacima o istorijskim ličnostima i događajima, kao i onih koji imaju književne osobine. Hronologija istorijskih događaja i pomena ličnosti proteže se od XIII do sredine XX veka. Tako je proiguman Sava na više listova Žitija svetih otaca iz treće četvrtine XVI veka (Hil. 431) ostavio zanimljive zapise iz 1957, 1961 i 1962.god. Ogromnom duhovnom grčko-slovenskom transmisijom u sferi knjige mogu se najbolje sagledati ostale zajedničke istočno-hrišćanske civilizacijske tekovine. Prenošenje vizantijskih duhovnih, umetničkih, naučnih i tehnoloških tekovina baziralo se na prevođenju, što je podrazumevalo dobro poznavanje grčkog i književnog slovenskog redakcijkog jezika. Iako nam brojni primeri srednjevekovnog prevođenja slovenskih autora govori da se, uglavnom, više radilo o jezičkom kalku, nego o prenošenju misli iz jednog jezika u drugi, ipak je prevodilačka književnost imala privilegovanu pokretačku snagu koja je omogućila pojavu nacionalnih dostignuća. Naravno, nacionalno u srednjem vekuje uklapanje sopstvenog (slovensko-paganskog, folklorno-narodnog, tradicionalnog) u opšte zajedničko-hrišćansko. Problem prevođenja otežan je i bliskošću slovenskih jezika o čemu svedoče zapisi pisara-prevodilaca. Otuda nije preterano reći da je ulogu književne i naučne radionice koju ima svaka biblioteka, hilandarska biblioteka imala od samog početka. Navedena svedočanstva o ulozi Biblioteke u srednjem veku potvrđena su kasnijim naučnim istraživanjima.
Hilandarski svici
Papirus se u Vizantiji koristio za carske ukaze. Najstariji sačuvani su u egipatskom muzeju u Kairu-5. Milenijum pre Hrista. List (scapus, χαρτις) se savijao u svitak (rotulus, κιλινδρος). Tu su još i štapić (umbilicus, ομφαλος), prvi list do štapića -protocolon, a poslednji -eshatocolon. Na gornjem rubu protokolona vezivao se kožni privezak na kome je bio naznačen sadržaj i ime autora dela – index ili titulus, a grčki -πιτακιον. Na kraju eshatokolona nalazila se kožna trakica kojom se veziao svitak -lora. Svaki svitak se stavljao u navlaku – κιβοτος ili διφτερα. Pisalo se sa unutrašnje strane u pravcu odvijanja rolne. Tekst na prvom listu nazivao se columna.
Srednjovekovni svitak pisan je na pergamentu, ne na papirusu. Svitci su bili u liturgijskoj upotrebi u Hilandaru. ''Čin na Bogojavljenje'' iz XIV veka pisan je sa obe strane i sastoji se od 7 pergamentnih listova, 508 sm je dug, 37 sm širok. Sa kraja XIII veka potiče ''Čin rukopolaganja sveštenika''-175 sm dug, 32 sm širok.
Časopisi i listovi
...Ovde je zbirka brižljivo ispisivanih redova jevanđelja, povelja, različitih rukopisa, nota koje slave svemoćnu lepotu stvaranja, ikona, povelja, crkvenih sasuda, ali i savremenih knjiga, listova i časopisa, koji nisu nalazili utočišta u matičnoj zemlji, to su glasila emigranata sa političkom orijentacijom : Beli orao (Nemačka), Glas Ravne Gore (Engleska), Bratstvo (Kanada), Klasno pismo (Nemačka)...
Uz pomoć bratstva manastira i institucija kulture iz Srbije, kataloški su opisane zbirke ikona, rukopisne knjige, knjige starijega i novijega perioda na srpskom jeziku, sređena je arhiva, veći deo štampane knjige 17. i 18. veka je kataloški obrađen, a prilikom preseljavanja u nove prostorije, tokom 1997. godine, započeta je obrada listova i časopisa kao zasebne zbirke. Do tada ova zbirka bila je rasuta na više mesta.
Veći broj naslova periodike, po sadržaju, spadaju u duhovna glasila : Vesnik SPC (1890-1932); Arhiv za istoriju srpske pravoslavne karlovačke mitropolije (1911- 1914); Vesnik (1919-1930); Glas crkve (1930-1993); Duhovna straža (1908-1940); Jevanđelski neimar (1989-1999); Pravoslavlje (1871-1873); kao i Svetosavsko zvonce; Sveti Knez Lazar; Svetigora; Banatski vesnik; Beseda i niz drugih naslova koji izlaze danas.
Zbirku periodike čine bogatijom naučno-istorijska glasila : Arhiv za pravne i društvene nauke (1906-1914), Bosanska vila (1900-1913), Glasnik društva srpske slovesnosti (1847-1892), Delo (1895-1914, 1956-1989), Glasnik Srpske književne zadruge (1920-1939) i glasila iz starijeg perioda : Pravda (1909), Zakonitost (1910), Venac (1921), Beogradske novine (1908), Brka (1906)...
Prvi deo kataloga čine naslovi koji sadržajno, prema izdavaču ili nameni spadaju u srpsku kulturu. Kataloški opis je standardan, prema međunarodnim pravilima obrade serijskih glasila. Naslovi su složeni azbučnim redom. U prilogu je registar urednika i vlasnika. Glasila u Hilandar pristižu iz svih krajeva sveta, sa svih kontinenata, stoga je ova zbirka zanimljiva. Hilandar je bogatstvom zbirki, u izvesnom smislu, oslonac srpskim poslenicima u kulturi u svetu, kao i u Srbiji. Posebnu vrednost ove zbirke čine naslovi koji nisu u potpunosti sačuvani u Srbiji. Strana periodika upotpunjuje vrednost zbirke naslovima iz 19. veka, kao i savremenim. Pojedini naslovi pristigli su samo u vidu poklona onih brojeva koji su posvetili određene priloge manastiru Hilandaru, ali, veliki broj naslova je celovit, ili, skoro celovit, što je svojevrsna retkost i za institucije koje su specijalizovane za ovu vrstu delatnosti. Retke su biblioteke koje imaju celovitu emigrantsku štampu, još su ređi slučajevi kompleta naslova časopisa i listova iz 19. veka. Danas je Biblioteka manastira Hilandara savremeno uređena i kataloški opisana skoro u svim delovima. Zbirka listova i časopisa značajno mesto zauzima po obimu i po retkostima
|
Fondovi po nameni
