Freskopis ΧIV veka

(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i pitanja pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013

Kada se govori o freskopisu u Hilandaru za razdoblje ΧIV i XV veka, smatra se najstariji, danas postojećim freskopisom u unutar hilandarskih zidina, upravo imajući u vidu da stariji freskopis, iz X, XI, XII i delom ΧΙΙΙ veka, bio je uništen podizanjem novog katolikona, tj. glavne crkve od strane kralja Milutina, kao i podizanje nove trpezarije, kao i rušenjem starog paraklisa na čijem mestu je kasnije izgrađen konak „južna mala“, a pretpostavlja se da su i neka slikarska dela trajno nestala sa zidova pirga Svetog Đorđa u njegovoj obnovi u ΧIV i XV veku.

Danas je u najvećem delu postojeći i u dobrom delu očuvan freskopis iz ΧIV i XV veka sačuvan u katolikonu, glavnoj crkvi. Na žalost, ona je sva bila preslikana 1803. godine. Prilikom preslikavanja, majstori su ponovili stare scene i figure ne oštetivši ih, tako da savremeni konzervatori, uklanjajući boju iz XIX veka, zatiču dobro očuvano slikarstvo iz doba kralja Milutina. Obnovljene freske glavnoga hrama sadrže sve podatke o programu slikanog ukrasa i ikonografiji pojedinačnih slika; neke tada nepreslikane ili sada očišćene freske svedoče o visokoj vrednosti i stilskim osobinama Milutinovog živopisa. Učena tematika izložena je u nizu ciklusa. U naosu, pored Pantokratora, proroka i jevanđelista u kubetu, i pored stojećih figura u donjem pojasu - episkopa, ratnika, mučenika, monaha - naslikani su ciklusi: Praznika, Stradanja Hristovog, Čuda i parabola Hristovih, događaja posle vaskrsenja i Bogorodičinog života. U priprati su: Proročke vizije, Starozavetne scene kao praslike Bogorodice i hagiografske scene posvećene Jovanu Zlatoustom, Svetom Isidoru, Doroteju, Pahomiju, Makariju Egipatskom, Natanailu, Antoniju Velikom i Pavlu Tivejskom. Pored toga, u priprati se nalaze i neke scene iz Hristovog života, portreti vizantijskih i srpskih vladara, kao i pojedinačni likovi svetitelja. Iznošenje hrišćanske istorije i shvatanja sveta preko mnogobrojnih ciklusa i scena, uz uvođenje mnoštva figura u kompozicije, postao je običaj u vizantijskom slikarstvu na kraju XIII i na samom početku XIV veka. Hilandar je, po tome, bio zahvaćen opštom pojavom koja se ispoljila u Carigradu, Solunu i Srbiji u isto vreme. Ono što mu daje izvesnu posebnost jesu slike iz života starih hrišćanskih podvižnika sa Istoka, istaknute za ugled monasima Hilandara, u priprati crkve. Opširno pripovedanje događaja spojeno sa simboličnim značenjem slika imalo je za cilj pouku, ali i uzdizanje u duhovnom razmišljanju.

Očišćene ili nepreslikane freske u naosu crkve - iza ikonostasa, u južnoj i severnoj pevnici, u jugozapadnom uglu - pokazuju da su ih izradili najbolji slikari u tom vremenu, jer po vrednosti i po shvatanjima ne ustupaju pred poznatim delima čuvenih slikara mozaika i fresaka u Carigradu i Solunu. S crtačkim darom, s tananošću u obradi oblika, sa osećanjem za iznalaženje najplemenitijih harmonija boja, slikari su gradili svoje velike kompozicije uravnoteženih masa, s figurama usklađenih stavova i pokreta, smeštajući ih u plitak prostor ograničen slikanom arhitekturom ili stenovitim predelom u pozadini. Novi duh preovladao je i prilikom izbora antičkih uzora: nisu traženi, kao u XIII veku, protagonisti atletskog izgleda i monumentalnih oblika, nego uzdržani i otmeni ljudi, koji su svoja osećanja saopštavali bez strasti i patetike. Prošlo je bilo vreme neobuzdane osećajnosti; racionalno i emotivno dovedeni su, na slikama, do ravnoteže.

Nije zapisano ni kada ni ko je izveo freske u hilandarskom katolikonu. Jedino portret kralja Milutina, u jugozapadnom uglu naosa, daje približan podatak o vremenu rada. Ta izvanredna slika - svakako najlepša među kraljevim mnogobrojnim portretima prikazuje starca u dubokim godinama. Crte njegovog lica izražavaju stanje u kojem je kralj bio posle portretisanja u Starom Nagoričinu (1316-1318), a pre nego što je bio naslikan, pred samu smrt, u Gračanici (1320-1321). Očevidno, još 1319. godine slikari su bili u Hilandaru.

Ostaće još dugo nepoznato ko je predvodio skupinu slikara koji su tu radili. Očišćene freske u južnoj pevnici sasvim su slične delu jednog majstora, i to glavnog, koji je istih godina, isto tako sa saradnicima, oslikao crkvu Svetog Nikole Orfanosa u Solunu, takođe zadužbinu kralja Milutina. Freske su, po tipovima lica i rukopisu, toliko srodne da ne može biti sumnje da je u pitanju isti bezimeni umetnik. Međutim, on nije mogao biti sam jer su zidne površine glavne hilandarske crkve tako velike da ih je morao oslikavati veći broj majstora. Neočišćene freske na zapadnom zidu, svojom ikonografijom, dosta naliče na dobro očuvan živopis u crkvi Hrista Spasa u Beru (Veriji) u Makedoniji. Njih je izveo 1315. godine Georgije Kaliergis, koji sam za sebe u natpisu kaže da je najbolji slikar Tesalije.

Freske su odavale utisak raskoši, a time govorile o bogatstvu ktitora, jer je na njima upotrebljeno zlato. U tankim listićima nalepljeno je na oreole svetitelja, mestimično i na njihova odela, a javljalo se i na ornamentima. Danju je sunce u svome kretanju oživljavalo zlatne povrišine, kad bi zraci kroz prozore na njih pali; noću, za vreme službi, paljenjem i gašenjem sveća, postizao se utisak mističnosti. Najupečatljiviji učinak bi se stvorio usred bogosluženja, kada bi bile užegnute sveće na polijeleju, pa se iz mraka u kubetu, ozaren zlatom, pojavio Pantokrator kao da lebdi u visinama.

Čini se da svi slikarski radovi u glavnoj hilandarskoj crkvi nisu bili završeni za života kralja Milutina. Ako je slikar iz XIX veka koji je osvežavao živopis u priprati tačno preneo portrete i natpise oko njih, onda se rad morao produžiti i u doba kralja Stefana Dečanskog. Međutim, treba dočekati čišćenje fresaka u priprati, kada će se saznati koliko je, po smrti kralja Milutina, još trajalo ukrašavanje crkve.

Međutim, živopisanje u trpezariji svakako je izvedeno pred kraj vlade kralja Milutina. Od nekadašnje celine ostale su samo tri kompozicije, a sve ostalo je nestalo 1621/22. godine, kada je trpezarija obnavljana i ponovo živopisana. One se nalaze iznad drvene tavanice, u potkrovlju, na trougaonom kalkanu severnog zida. U pitanju su tri scene iz života starozavetnog Avrama: Susret Avrama s anđelima, Gostoljublje i Žrtva Avramova. One nisu čista ilustracija događaja iz Starog Zaveta, nego imaju i simboličnu vrednost. Oci hrišćanske crkve su u svojim tekstovima naglašavali da su starozavetna zbivanja praslike novozavetnih sudbina. Odnos Avrama i Isaka bio je za njih praobraz Hristove žrtve. Uspomena na nju slavila se svakodnevno na liturgiji, u tajni evharistije, koja je ustanovljena na poslednjoj Hristovoj večeri s učenicima. Zato se slike Tajne večere i starozavetni praobrazi Hristove žrtve često nađu u programu fresaka u oltaru i proskomidiji, gde se obavljaju evharističke službe. Mesto im je i na najsvečanijim zidnim površinama u srednjovekovnim trpezarijama, obično u igumanskoj apsidi i iznad nje, jer su i bratski obredi podsećali na Hristovu večeru s apostolima, pred njegovo stradanje. U skoro svim srednjovekovnim trpezarijama slika Tajne večere nalazi se zato u igumanskoj apsidi, a iznad nje ili oko nje su i starozavetne scene koje su praslike Hristove žrtve. I apsida hilandarske trpezarije bila je u početku ukrašena Tajnom večerom, ali je ona preslikana u XVIII veku. Evharistički smisao je i na glavnom zidu hilandarske trpezarije povezao starozavetne i novozavetne događaje.

Slikari hilandarske glavne crkve nisu radili freske u trpezariji, bar tako se čini kad se očišćeno slikarstvo u crkvi uporedi sa scenama u trpezariji. Drukčiji je rukopis slikara, mada ove dve celine odlikuje isti duh oblika, isti stepen stilskog razvitka. U trpezariji, kao i u crkvi, klasični kanon preovladava u proporcijama figura, simetrija u rasporedu scena i u sklopu kompozicije, ravnomerna zastupljenost toplih i hladnih boja, ravnoteža između osvetljenih i osenčenih površina, sklad osećajnog i racionalnog izražavanja. Tipovi svetitelja i pozadina s razuđenom slikanom arhitekturom ili predelima imaju obeležja slika u glavnoj crkvi. Zbog toga je kraj druge decenije XIV veka najverovatnije doba nastanka najstarijih fresaka u trpezariji. Freske u trpezariji nešto ustupaju pred vrednošću očišćenih dela u crkvi: nemaju njihovu jedrinu, niti blistavost njihovih boja i skupocenost materijala. Na lestvici vrednosti stoje na drugom mestu među delima nastalim u doba kralja Milutina, kao što je i građevina na čijem su zidu izvedene druga po značaju u životu manastira.

Po ulozi i vrsnosti na trećem mestu su freske u grobljanskoj crkvi, izvedene, po svoj prilici, isto tako u drugoj deceniji XIV veka. Posle delimičnog zarušavanja crkve na groblju, najviše ih se sačuvalo na zidovima i po svodovima u oltarskom prostoru. U apsidi je ostalo Poklonjenje otaca crkve, u svodu Vaznesenje, a na luku iznad ikonostasa Blagovesti. Na svim ostalim zidovima u oltaru nalaze se likovi čuvenih svetih episkopa i dvojice đakona: Stefana i Romana, a u naosu, po podužnim zidovima, samo ostaci donjih delova figura po čijoj se odeći vidi da su u najnižem pojasu preovladavali likovi svetih monaha. U priprati je morao biti naslikan Strašni sud, sudeći po postojećim delićima slikanih površina. Ta kompozicija i oštećeni likovi apostola Petra i Pavla na stupcima uz ikonostas opominju na nadgrobnu namenu hrama. Čuveni mauzoleji Sveti Apostoli u Carigradu ili Sveti Apostoli u Peći bili su grobne crkve najviđenijih ljudi. Njihova posveta, kao i posveta grobljanske crkve u Hilandaru, označavala je nadu umrlih u zaštupništvo apostola na Strašnom sudu, kojom prilikom će, po hrišćanskom učenju, doći do odvajanja grešnika od pravednika. Slika Strašnog suda obećavala je vaskrsenje ljudima a pravednicima rajsko naselje. Možda su, nekad, i druge slike podvlačile namenu grobljanske crkve.

I stil fresaka nosi pečat vremena u kojem su nastale. Sastavni delovi slika - tipovi svetitelja, razmere figura, slikana arhitektura ili predeo, način crtanja, sklop kompozicije i upotreba boje - istog su roda kao u glavnoj crkvi i trpezariji. Zato i godine njihovog stvaranja moraju biti približne. Međutim, na freskama u grobljanskoj crkvi nema ni savršenosti živopisa u katolikonu ni majstorstva slika u trpezariji. Siromašnije u boji, ponekad čak i suvo, uzdržano u primeni bilo koje vrste raskošnijih efekata, ovoslikarstvo je ozbiljno, usklađeno s namenom hrama, ali nikako nije delo nekog neveštog majstora. U pitanju je prosečan umetnik jednog velikog doba u istoriji vizantijskog slikarstva. On je sve svoje freske nadslovio grčkim natpisima. Bio je, kao i slikari katolikona i trpezarije, najverovatnije pripadnik neke solunske slikarske radionice.

Zidno slikarstvo i ikonopis iz druge decenije XIV veka u manastiru Hilandaru delimično su nastali zaslugom samog kralja Milutina, a ponešto možda i brigom samog manastira, obogaćenog kraljevim darovima. Po shvatanjima i stilskim osobinama, ta dela se nisu razlikovala od fresaka u kraljevim zadužbinama u zemlji: u crkvi Joakima i Ane u Studenici, u Starom Nagoričinu i Svetom Nikiti kod Skoplja ili Gračanici, koje su, otprilike u isto vreme, uradili dvorski slikari Mihajlo i Evtihije ili njihovi najbliži saradnici. I slikari sa dvora kralja Milutina bili su poreklom iz Soluna ili su se tamo vaspitavali. Zato ni njihovo slikarstvo nije daleko od dela koja su solunski slikari, upravo tada, stvarali u gradu Svetog Dimitrija (Sveti Apostoli, Sveta Katarina, Sveti Nikola Orfanos, Sveti Arhanđeli) ili u najbližoj okolini (Kaliergis u Beru, neki ikonopisci u Ohridu itd.). I sam Carigrad je istih godina dao dva zrela ploda prestoničke renesanse Paleologa: mozaike u manastiru Hrista Hore i Bogorodice Pamakaristos. Hilandarske freske upravo sa svima njima čine najistaknutiju celinu u stvaralaštvu pravoslavnog sveta, koje je došlo do izražaja oko 1320. godine. U okviru Svete Gore Hilandar se tada prikazao kao manastir u kome se najviše i najlepše radilo. Lavra i Kareja ukrasile su svoje glavne crkve dvadesetak godina ranije, Vatoped oko 1312.god. Njihove freske označavaju dva prethodna stupnja u razvitku renesanse Paleologa i one su, pored hilandarskih, jedina dela iz tog vremena koja su se sačuvala u Svetoj Gori.