Bibliotečki fondovi po razdobljima

(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i pitanja pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013

Fondovi Hilandarske biblioteke formirani su poklonima (namenskim kupovinama: knjiga kupljena, naručena da se prepiše, pa poklonjena manastiru), zaveštanjima i prepisivanjem u samom manastiru. Zapažen je samo jedan primer razmene knjiga. Zbornik ksiropotamski iz sredine XV veka (Hil. 460) " zameniše za triod protatetski, i dade se u protato, da se znae". O ovoj razmeni saznajemo iz dva zapisa slične sadržine koji se nalaze na l. 367b i l. 368 ove knjige. Docnije je postala vlasništvo Zaharija daskala na Spasovoj Vodi, zatim uklopljena u hilandarske fondove.

Prve hilandarske knjige su ktitorski pokloni Simeona i Save. Ktitorsko poklanjanje knjiga manastiru je uobičajeni čin koji, osim toga što je logičan i neophodan, sadrži i duhovnu komponentu praštanja za učinjene grehe, otkupa pred Bogom koji je, prema hrišćanskoj dogmi ostvarljiv i potreban. Ovaj motiv uvek je naglašavan u ktitorskim zapisima na samim knjigama i ima obeležje opšteg mesta, toposa iza koga stoji kodeks ponašanja koji se morao poštovati i u čiju se istinitost nije sumnjalo.

Knjige su poklanjali srpski darodavci, ali i ruski, vlaški, bugarski i drugi. Najviše raskošnih poklona dolazilo je od srpskih vladara, članova vladajuće ktitorske dinastije Nemanjića, vlastele, crkvenih velikodostojnika, patrijaraha i arhiepiskopa, hilandarskih igumana i duhovika. Štampane knjige sa bogato ukrašenim srebrenim i pozlaćenim okovima poklanjali su hilandarcima ruski carevi i grofovi. Skupe poklone dobijali su i od vlaških vojvoda. Pokloni običnih monaha, osim onih koji su bili plemenitog porekla, bili su skromniji. U XVIII i XIX veku knjige poklanjaju obični ljudi, bogati srpski građani, najčešćetrgovci, iz Austrije i Mletačke republike, bugarske čorbadžije, kao i hadžije koji su, posle obilaska svetih mesta pohodili Hilandar i donosili, pored drugih poklona i knjige. Hilandarski fondovi popunjavani su poklonima tokom čitavog XX veka o čemu svedoči tzv. "živi fond" koji se i dalje popunjava.

Biblioteka danas

Veliki broj rukopisnih knjiga nastao je prepisivanjem u samom Hilandaru, njegovim skitovima, kulama (pirgovima) i ćelijama. Kupovinom, naručivanjem prepisivanja knjiga, i samim prepisivanjem, bavili su se poznati hilandarski igumani i duhovnici, brojni monasi.

U Hilandarskom skriptorijumu nisu se samo prepisivale knjige, već stvarale i nove. Skriptorijum je imao ulogu vodećeg srpskog prepisivačkog centra kroz celo svoje postojanje, jer su se u njemu proučavali i birali ispravni tekstološki predlošci za nova prepisivanja. U XIII veku radi poznati pisar Teodor Gramatik (Span-Ćosavi), u XIV, kada je bila najživlja prepisivačka delatnost radili su poznati pisari monasi: Teodul (prepisuje Žitije Svetog Save od Teodosija 1336), Roman (Hil. 9, 79, 160), možda Teoktist (prepisao Izborno jevanđelje Nikole Stanjevića, Hil. 14), Damjan, Jov, Dionisije, Josif (iluminirao Hil. 258) Marko, Timotej (?), u XV veku Jov (ili Jovan), u XVI tahamonah Visarion, Hristodul, Orest, Zaharije, Grigorije, Varlaam, Dionisije, u XVII veliki pisar, redaktor i pisac Averkije, u XVIII Teodosije "Serbin iz Kroacije" i mnogi drugi potpisani i anonimni, ili atribuirani. Za hilandarski skriptorijum se vezuju počeci stare srpske književnosti čiji je rodonačelnik Sava Nemanjić. Dela koja se pripisuju njemu (Osnivačka povelja Simeona Nemanje, Karejski tipik, Hilandarski tipik sa Kratkim žitijem Simeona Nemanje nastala su u Hilandaru. Savina dela čiji se nastanak vezuje za Studenicu (Simeonovo ktitorsko žitije napisano kao prva glava Studeničkog tipika i Služba svetome Simeonu), pisana su po hilandarskom uzoru, i najverovatnije tamo i započeta. Jeromonah Domentijan, koji je kao iskušenik pratio Savu na putovanjima u Svetu zemlju, napisao je, po želji kralja Uroša (1243-1276.) Žitije Svetoga Save u Karejskoj keliji, 1243.god ili, verovatnije 1254.god. Kao hilandarski duhovnik, u pirgu Preobraženja na Spasovoj Vodi nastalo je drugo njegovo hagigrafsko delo Žitije Svetog Simeona, 1264.god. U ovom pirgu radio je poznati prepisivač Teodor Span (Ćosavi) koji je na prepisu Šestodneva Jovana Egzarha, 1263.god. ostavio književni zapis (Moskva, Državni istorijski muzej, Sinod. N345).

Najplodniji srpski srednjovekovni pisac, hilandarski monah Teodosije napisao je u Hilandaru Žitije Svetoga Save, Žitije Svetoga Petra Koriškog, Pohvalu Svetome Simeonu i Svetome Savi i još šest himnografskih dela posvećenih Svetom Simeonu, Svetom Savi, Petru Koriškom i Spasu Hristu. Danilo II, hilandarski iguman, hrabri branilac manastira od napada katalonskih najamnika, iako nije sve vreme boravio u Hilandaru, pripada hilandarskom krugu pisaca. Sastavio je šest osnovnih žitija u čuvenom zborniku Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih i dva himnografska sastava. Poznati prepisivači Inok Isaija i Inok iz Dalše boravili su neko vreme u Hilandaru. Prvi je 1371.god završio prevod vizantijskog bogoslovskog zbornika Pseudo Dionisija Areopagita, u kome je ostavio književni zapis o prevođenju i Maričkoj bitci, o savremenim zlim vremenima kad su živi zaista zavideli mrtvima, a drugi je prepisao više rukopisa, i, takođe, ostavio književni zapis autobiografske sadržine. U XVIII veku, u Hilandaru nastala je istorija slavjanobolgarska kojom počinje bugarska novija istoriografija. Njen autor je Pajsije Hilandarski, bugarski monah, proiguman hilandarski, a na pisanje slavkanoblgarske istorije ga je podstakao srpski istoričar Jovan Rajić.  Ova knjiga će postati utemeljivač moderne bugarske države i vratiti bugarskoj naciji identitet pravoslavnog naroda.

Hilandarska književna, prevodilačka i prepisivačka radionica postoji sve do XIX veka.

Mnoge knjige, rukopisne i štampane ne nalaze se više u Hilandaru. Uništili su ih požar i nebriga pojedinih monaha, uglavnom tokom XIX veka, posebno za vreme grčkog ustanka 1821-1829.god, kada su vojnici ložili knjigama peći i vrećama ih bacali u more, mada ovo predanje današnji dobri poznavaoci hilandarskih prilika u većoj meri negiraju. Izvestan broj knjiga hilandarskog porekla nalazi se u velikim svetskim bibliotekama, najviše u Moskvi, Sankt Peterburgu, Odesi, Sofiji, Parizu, Berlinu, Beču, Beogradu. Ima ih u Dečanima, Pećkoj patrijaršiji, Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti, Muzeju Srpske pravoslavne crkve, Biblioteci Srpske patrijaršije. Bilo ih je i u zbirkama koje su stradale u Drugom svetskom ratu, posebno u beogradskoj Narodnoj biblioteci, u kojoj je u šestoaprilskom bombardovanju izgorelo oko 1500 starih rukopisa i dokumenata. Jedini rukopis koji nije stradao bio je hilandarski rukopis Zbornik srpskih žitija i Hilandarski tipik iz oko 1370/75. godine taha Marka koji se nalazio kod Vladimira Ćorovića na proučavanju, pa ga je porodica Ćorovića vratila 1944.g. (NBS, Rs 17). Sredinom XVII veka (1653,1654,1655. god.) iz svetogorskih manastira, najviše iz Hilandara, odneo je u Moskvu 498 rukopisa Arsenije Suhanov, strarac SergijeTrojicke lavre, na zahtev patrijarha Nikona, radi ispravljanja teksta ruskih crkvenih knjiga.

Hilandarske fondove čini pet zbirki među kojima je najznačajnija zbirka slovenskih, ćirilskih rukopisa XII-XIX veka, sa 815 jedinica. Najbrojniji su srpskoslovenski rukopisi bez kojih se ne može zamisliti proučavanje srpske istorije i kulture, egzaktnih (teorijskih i primenjenih) nauka, zanata i drugih vidova delatnosti srpskog naroda u srednjem veku. Značajni su za slovensko-vizantijsko nasleđe u celini, kao i za proučavanje širenja hrišćanstva među Južnim Slovenima, pre svega početaka slovenske pismenosti. Pored rukopisa srpskoslovenske redakcije, tu su i rukopisi bugarske, ruske, makedonske, vlaške, moldavske i crkvenoslovenske redakcije.

Druga po značaju je zbirka starih srpskih i vlaških štampanih knjiga XV-XVI veka, u kojoj počasno mesto zauzimaju Crnojevićke inkunabule. Ova zbirka broji 79 jedinica (18 vlaških, 1 ukrajinska, a ostalo su srpske). Kao zbirka odvojena je u novije vreme, inače je bila zajedno sa rukopisnom. Štampana knjiga dospela je Hilandar tokom XVI veka. Pretpostavlja se, sa mnogo razloga, da je prve štampane knjige, svakako, doneo u Hilandar prvi srpski i vlaški štampar Makarije, koji je došao iz Vlaške i bio hilandarski iguman 1526. godine. Prema zapisima na sačuvanim knjigama, najviše štampanih knjiga poklonjeno je krajem XVI i u XVII veku. Tako je iguman Viktor priložio 1658 god. crkvi Svetog Nikole cetinjsku inkunabulu Oktoih prvoglasnik iz 1494.god. i Oktoih petoglasnik iz 1537.god. štampan u Veneciji u štampariji Božidara Vukovića. Duhovnik Nikanor, "brat po plti" igumana Simeona, ostavio je skitu Svetog  Trojice na Spasovoj vodi 15 štampanih knjiga. U zaveštanju su pomešane sa rukopisnim knjigama, ali su za svaku dati osnovni podaci, tako da se mogu rekonstruisati.Kaži kakve su, odakle su.

Hilandarci su prihvatili štampanu knjigu u prvoj polovini XVI veka. U Hilandarskoj biblioteci nalazimo primere za nekoliko inicijativa da se knjige štampaju. Prve takve primere nalazimo u marginalnim zapisima dva Psaltira s tumačenjem iz sredine XVI veka (Hil. 116 i Hil. 117).

Treću zbirku predstavljaju crkvenoslovenske knjige XVII-XIX veka, ruske, ukrajinske, rumunske, srpske i bugarske štampe za koje nije postojao u nauci interes adekvatan njihovom značaju, ne samo zbog retkih izdanja, već i zbog zapisa u njima koji, sa izuzecima, ni do danas nisu objavljeni u celini. Najviše knjiga iz ovoga fonda su ruskog i ukrajinskog porekla i dospele su u Hilandar kao carski pokloni koje su hilandarski monasi donosili po povratku iz Rusije, gde su sakupljali milostinju za manastir.Tu su knjige iz štamparija Moskovskog Pečatnog dvora, Kijevsko-Pečerske lavre, Viljnovskog, Vilenskog i Ljvovskog Bratstva, Černjigovskog Troicko-Iljinskog, Iverskog, Unjevskog manastira, Trgoviške štamparije i dr. Arhimandrit Leonid je prvi obratio pažnju na njih, kada je, boraveći u Hilandaru 1859, 1866 i 1868, opisao jedanaest ruskih i rumunskih štampanih knjiga XVII-XVIII veka u "većoj" biblioteci u samom Hilandaru, i sedam u "manjoj", koja se nalazila u crkvi Svetog  Vasilija, Hrusiji na moru. Sve knjige koje je opisao Leonid nalaze se i danas u Hilandaru.

Znameniti hilandarski bibliotekar Sava hilandarac potpunije je opisao rusku i rumunsku knjigu XVII veka. Njegov popis obuhvata sedamdeset četiri broja. On je duplikatima i triplikatima davao nove brojeve, smatrajući ih posebnim jedinicama. Iako nepotpuni, ovi popisi su skrenuli pažnju naučnoj javnosti na ovaj fond. Deo ovog fonda opisao je i objavio u Arheografskim prilozima br. 2 i 3 Janko Radovanović. Neke knjige iz ovog fonda su unikati, jer ih u vreme objavljivanja opisa autor nije našao u njemu dostupnim štampanim katalozima.Zapise iz knjiga ovoga fonda objavili su delimično Sergije Dimitrijević i Dejan Medaković.

U rukopisnom fondu Hilandarske biblioteke nalaze se prepisi sa štampanih izdanja crkvenoslovenskoga fonda koji potvrđuju međusobni uticaj rukopisnih i štampanih knjiga. Iako je dosta knjiga stizalo iz Rusije i Ukrajine, kao i onih štampanih u srpskim štamparijama van srpskog etničkog prostora (u Veneciji, Budimu, Rimniku i Beogradu i dr.), ipak nisu bile zadovoljene potrebe za svim izdanjima, posebno ređim i aktuelnim. Prvi, hronološki, zapaženi hilandarski primer prepisivanja sa crkvenoslovenskog izdanja odnosi se na Epitom Dionisija Novakovića (Venecija, 1741.), pisan svakako posle 1741.god. u poslednjoj četvrtini XVIII veka, oko 1773.god. (Hil. 570).

Prema sačuvanim hilandarskim prepisima štampanih izdanja, reklo bi se da je interes za štampane knjige bio pojačan u XIX veku. Izdanja nisu stizala u dovoljnom broju, pa su ih pisari prepisivali. Iz prepisanih naslova i zapisa pisara, saznajemo sa kojih je štampanih izdanja načinjen prepis. U prepisanim kolofonima štampanih izdanja nalazimo, ponekad, i tekstološke podatke koji su neophodni za preciznu identifikaciju izdanja.

Štampana knjiga ulazila je u adligate, gde je, zajedno sa rukopisnim delom, činila celinu prema zamisli tvorca veštačkog zbornika. Najčešće je izdvajan deo štampanog izdanja koji predstavlja određeni sastav, i uklapan u adligat. Takav primer imamo u Molabniku iz XIX (Hil. 543) gde je uklopljeno štampano izdanje Teodosijevih Kanona na osam glasova, (št. Dimitrija Teodosija, Venecija, 1786).

Četvrtu zbirku čine grčke rukopisne i štampane knjige, neumski rukopisi. Ona ima preko 150 kodeksa i "filada" od XI do XIX veka. Postojanje ovog fonda potvrđuje da se u Hilandaru, od osnivanja pa do današnjeg dana, čitala grčka knjiga, a u zajedničkim svečanim službama koristila grčka bogoslužbena knjiga. U njoj se nalazi raskošni pergamentni rukopis, pisan zlatom, carski poklon, ponos Hilandarske biblioteke, Jevanđelistar s kraja XIII ili s početka XIV veka (Cod. Gr. 105), pisan klasičnim vizantijskim kaligrafskim pismom. Grčke rukopise proučavali su poznati vizantolozi, a muzičke naši poznati muzikolozi: Dimitrije Stefanović, Danica Petrović i Andrija Jakovljević. Jakovljević je izradio i katalog ovih rukopisa.

Petu, najveću zbirku čine knjige na srpskohrvatskom jeziku od XVIII do XX veka, tzv. živi fond sa preko 30.000 svezaka koji je nastao, i stalno se uvećava, poklonima ustanova i pojedinaca iz zemlje i inostranstva. Za ovaj fond bibliotekari Narodne biblioteke Miodrag Živanov, Dragutin Nikčević i Radisav Cajić priredili su Katalog, koji prate registri (autorski, naslova, predmetni i dva hronološka).

Najznačajniji deo ovoga fonda čine retka izdanja srpskih knjiga štampanih u Beču, Budimu, Veneciji, Lajpcigu, Novom Sadu, Beogradu, Zemunu, Kragujevcu, Kotoru, Sarajevu, Zadru i Zagrebu.

Najstarija izdanja su dve značajne knjige Hristifora Žefarovića: Stematografija (Izobraženije oružij iliričeskih autorom Pavlom Riterom, Beč, posle 1741.god, I redakcija, bakrorez H. Žefarovića, T. Mesmera) i Opisanije svjatago Božija grada Jerusalima. Beč, 1748.god, bakrorez H. Žefarovića. Ovaj fond pokazuje raznolikost srpske izdavačke delatnosti u zemlji i inostranstvu. Zastupljene su najveće izdavačke kuće u Srbiji..Brojna su izdanja Srpske pravoslavne crkve, Srpske akademije nauka i umetnosti, Matice srpske, Narodne biblioteke Srbije, velikih izdavačkih kuća, kao što su Beogradskigrafički zavod (osnovan 1830 kao Knjažeskosrpska Tipografija), Srpska književna zadruga (osnovana 1892.), Geca Kon (posleratna Prosveta), Nolit i dr. Za pola veka ateizma, knjiga stiže u Hilandar slobodno. Tako su se našle zajedno knjige klasika marksizma-lenjinizma, književnika i naučnika iz perioda socijalističkog realizma sa verskim, crkvenim i teološkim knjigama. Slanje knjiga srpskih izdavačkih kuća, naučnih i kulturnih institucija, kao i pojedinaca, u Hilandar, može se smatrati dobrovoljnim obaveznim primerkom. Iako na prvi pogled ova sintagma izgleda nelogična, u suštini nije. Slati knjigu u Hilandar bilo je pitanje duhovnog prestiža za izdavačke kuće, za Srpsku akademiju nauka i umetnosti rodoljubiva naučna obaveza, za Narodnu biblioteku Srbije i Biblioteku Matice srpske odbrana knjige i njene suštine, a za Srpsku pravoslavnu crkvu potvrda samog postojanja. Dobrovoljna obaveza predstavlja duhovnu, moralnu, patriotsku i istorijsku zrelost, kojom se potvrđuje nacionalni identitet. Ne znamo od kada je knjiga pošla hilandarskim putevima, ali nije svakako u prvim decenijama Titove epohe.

Biblioteka 

U živom fondu nalaze se knjige i periodične publikacije Srba u dijaspori. Na to što je u Hilandar istovremeno stizala knjiga političke, a potom i ekonomske emigracije, niko u Srbiji nije mogao da utiče, a kamoli da spreči, jer je manastir nezavisan, pod juridikcijom Carigradske patrijaršije (kao i cela Sveta Gora), na teritoriji druge države. Većinu publikacija čine monografska dela, kalendari, almanasi, zbornici, časopisi i novine uglavnom na srpskom jeziku, ali i na drugim jezicima: ruskom, francuskom, engleskom, nemačkom, bugarskom, grčkom i drugim. Ovaj fond impresionira bogatstvom sadržaja. Tu su dela iz liturgijske, bogoslovske, naučne literature, umetnosti i filozofije, primenjenih, tehničkih, poljoprivrednih nauka, politike i diplomatije, čak i zanatski priučnici. Zastupljeni su autori od antičke Grčke i Rima do danas. U kratkom osvrtu nabrajamo važnija imena po većim grupama. Tu su crkveni oci istočne i zapadne hrišćanske crkve: Atanasije Veliki, Jovan Zlatousti, Jefrem Sirin, Augustin Aurelije, Franjo Asiški i mnogi drugi; naši savremeni teolozi: Nikolaj Velimirović, Justin Popović; naučnici i pronalazači: Albert Ajnštajn, Čarls Darvin, Nikola Tesla, Ivan Đaja, Milutin Milanković, Mihailo Pupin, Pavle Savić; poznati filolozi: Đura Daničić, Vuk Stefanović-Karadžić, Aleksandar Belić, Pavle Ivić; istoričari: Stojan Novaković, Jovan Radonić,Nikola Radojčić, Radovan Samardžić, Sima Ćirković, Božidar Ferjančić; istoričari književnosti: Dimitrije Bogdanović, Milan i Nana Bogdanović, Velibor Gligorić, Miroslav Pantić, Pavle Popović, Predrag Palavestra, Jovan Skerlić; istoričari umetnosti: Gordana Babić, Vojislav Đurić, Dejan Medaković, Sreten Petković, Svetozar Radojčić, Gojko Subotić; filozofi: Aristotel, Platon, Seneka, Kant, Ksenija Anastasijević, Anica Savić-Rebac; književnici: Eshil, Sofokle, Euripid, Homer, Balzak, Blok, Gete, Gogolj, Dante, Dostojevski, Igo, Kafka, Man, Molijer, Servantes, Tolstoj, Hajne, Šekspir.

Na ovom fondu mogu se pratiti srpski i jugoslovenski književni pravci, počev od srednjeg veka, preko renesanse, racionalizma, romantizma, realizma, simbolizma, nadrealizma, modernizma, socijalističkog realizma do savremenih pravaca. Nobelovac Ivo Andrić, Matija Bećković, Ivan Gundulić, Vladan Desnica, Marin Držić, Jovan Dučić, Hristifor Žefarović, Oton Župančič, Vojislav Ilić, Miroslav Krleža, Laza Lazarević, Desanka Maksimović, Branko Miljković, Branislav Nušić, Dositej Obradović, Zaharije Orfelin, Milorad Pavić, Petar II Petrović Njegoš, France Prešern, Branko Radičević, Milan Rakić, Meša Selimović, Borisav Stanković, Dobrica Ćosić; političari i državniici: De Gol, Tito, Staljin; klasici ekonomske teorije razvoja društva i diktature proletarijata: Marks, Engels, Lenjin. Posebnu pažnju privlače publikacije jugoslovenske, pretžno srpske, političke i ekonomske emigracije koje su izlazile u Sjedinjenim Američkim Državama, Kanadi i Zapadnoj Evropi za vreme, i posle drugog svetskog rata. Među njima ima retkih izdanja koja su, budući da su bila na indeksu zabranjenih knjiga, do skora bila pristupačna samo malom broju istraživača i bibliografa.