O ikonama

(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i pitanja pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013

Kada je mlada srpska država početkom XIII veka postala monarhija, a njena crkva autokefalna, novoustanovljena dinastija Nemanjića je, što je sasvim razumljivo, gajila antagonistički odnos prema političkim uticajima Carigrada. To se, međutim, nikako nije odnosilo i na umetničke uplive: u isto vreme kada progoni grčke episkope sa srpskih katedri, Sveti Sava dovodi u zemlju najbolje umetnike - zografe, živopisce - sa Porte, postavljajući na taj način gromadne temelje srpske srednjovekovne umetnosti.

Ova umetnost će se razvijati i prerasti ne samo epohu Nemanjića, već i pad Smedereva, a nastaviće da živi i u Srbiji pod turskom vladavinom. Njene karakteristike, prepoznatljive su na svim spomenicim a koje je ostavila iškolovana ruka, kultivisani temperament i probuđeno oko srpskog majstora, one kao pečat stoje na građevinama, freskama ili iluminaciji rukopisa, ali najizoštrenije se, čini se, mogu pratiti na ikoni, nevelikom, ali uglačanom dragulju u kome se ogleda delić večne nebeske liturgije. Njene dimenzije i daleko veća komunikativnost ikone - nije vezana za zid, dakle "mobilna" je, mogla je lako da "putuje" i da se relativno brzo kopira - donele su joj značaj koji je imala ne samo kao kultna slika, već i kao prenosilac umetničkih zamisli i stilova.

riznica depo

Još pre formiranja srpske države, u vreme kada su Sloveni započeli sa "priključivanjem" na vizantijski kulturni model, dva značajna događaja - Drugi nikejski sabor (787. g.) i definitivna pobeda Ortodoksije (843. g.) već su se zbila: dugotrajne raspre između ikonoklasta i ikonofila bile su okončane, jeresi nadvladane, a ikonografski program nove crkve osmišljen je do detalja.

Mozaici nadčulnog sjaja

U njemu je ikona, čiji koreni sežu u daleku judeo-gnostičko-helenističku tradiciju, a koja je opstajala i u ranohrišćanskom periodu, zadržala svoje mesto i značaj i nastavila sa razvojem. Do tada izvođena samo u tehnici enkaustike (boje rastvarane u vosku), sada se sve češće pojavljuje i u drugim tehnikama.

Jedna od najstarijih slikarskih tehnika u vizantijskoj umetnosti posle 843. je mozaik, koji je, zbog svoje minucioznosti - kada je reč o ikoni - zahtevao izuzetnu veštinu i strpljenje. Slika je sazdavana pomoću kockica čija veličina nije premašivala nekoliko milimetara, rad je tražio iskusnu ruku, ali je efekat bio izvanredan: zbog naročitog prelamanja svetlosti na zlatu, ikona je treperila nezemaljskim, nadčulnim sjajem, što ju je u očima posmatrača vazdizalo iznad materijalnog sveta.

Sličan utisak dematerijalizacije i dvodimenzionalnosti postizan je i u tehnici ćelijastog emajla. Docnije, međutim, u upotrebu sve više ulazi tempera, koja se ustaljuje i odomaćuje među ikonopiscima.

Zlatom i srebrom okovan prozor u večnost

Kao i u ranom hrišćanstvu, ikona se nije vezivala samo za ikonostas, pregradu koja u crkvi deli prostor za vernike od oltarskog prostora. Osim što zauzima ovo "zvanično" mesto, koje je po njoj i dobilo naziv, ikona je često i u privatnom posedu, gde ima zaštitnu funkciju, a u gradskim sredinama, naročito episkopskim središtima, predstavlja katedralni paladiom.

Velike, svečane ikone, stajale su na čelu crkvenih ophoda, kao i ratnih pohoda. Neke od njih su, u znak posebnog poštovanja, okivane u srebro i zlato, i ukrašavane biserjem i dragim kamenjem, da bi se taj "prozor u večnost" što dostojnije izdvojio iz okolnog, nesakralizovanog, prostora. Posebnu vrednost za hrišćane imale su takozvane nerukotvorene ikone (ahiropitos), kao i one koje su proglašene za čudotvorne. One su i najčešće kopirane, zbog uverenja da kopija, razume se, verna, takođe sadrži moći koje su pripisivane izvorniku.

Ikonom protiv bogumilske jeresi

Ipak, ne sme se izgubiti iz vida činjenica da je iko a kao naslednica antičke kultne slike, a prvenstveno u svetlu zapovesti: "Ne gradi sebi lika rezanoga..." neprestano oscilirala između idolopoklonstva i krajnje sublimnog izraza vere. To se dešavalo od samih njenih početaka, od doba Konstantina (IV vek), i trajalo i posle pobede ikonofila u IX veku.

U Srbiji do nemanjićke epohe ikona je, pod uticajem bogumila, bila zapostavljana, pa i sasvim odbacivana. Kada je došao na čelo srpske crkve, Sveti Sava je, upravo da bi potisnuo jeres, isticao značaj ikon e i kao rukopoloženi arhiepiskop zahtevao od pastve poštovanje "časnih obraza", čijim se posmatranjem, kako je govorio, "uzvišuju duševne oči prema prvobitnom liku predstavljenoga". One, pak, koji "časne ikone odbacuju, ne slikaju ih i ne klanjaju im se", Sveti Sava proklinje kao hulnike i jeretike. Kao i njegov otac, on čini svojim zadužbinama, crkvama i manastirima, poklone u ikonama (i drugim predmetima) koje su, dostojno rangu darodavaca, bile veoma raskošno opremljene.

Proglašenjem Simeona Nemanje za Mirotočivog, 1219. godine otpočinje predstavljanje na slikama nove svetorodne dinastije u Srba, a kult ikone sve više jača.

Najstarije srpske ikone potiču sa kraja XII i početka XIII veka i veoma su malobrojne. Na sačuvanim primercima opaža se jak uticaj zidnog slikarstva, naročito mozaičkog. Neke od njih su i rađene u toj tehnici, kao na primer hilandarska Odigitrija sa kraja XII veka. Na njoj je primetan uticaj vizantijsko-venecijanskog, arhaičnog stila, dok je srpski samostalni izraz još nedovoljno izdiferenciran.

Lirizam, čistota, vedrina

Samo nekoliko decenija kasnije to osamostaljivanje je jasno vidljivo, pre svega u odstupanju od prvobitnih vizantijskih uzora. Jedan novi senzibilitet, dah lirizma i poetičnosti, čistote i vedrine, ispunjava prostore zidnih slika srpskih manastira i njihovih ikona, koje postaju žiža interesovanja naših umetnika XIII veka. Ikonopisci i zografi, koji nebesku lepotu oličavaju u zemaljskoj, veoma su cenjeni. Oni se, kako piše srednjovekovni srpski književnik Domentijan, ne smatraju zanatlijama, već umetnicima visokog poziva i nadahnuća. Oni su ti koji fizičku lepotu uzdižu do najvišeg stepena, gde se pretvara u metafizičku.

Srpska umetnost iz treće četvrtine XIII veka zaista jeste estetska manifestacija vrhovnih etičkih načela; to je vreme kada Vizantija trpi poslednje godine latinske vladavine i kada, po oslobađanju, počinje uspon njene umetnosti u takozvanoj renesansi Paleologa. U Srbiji, to je doba vladavine Uroša I i nastanka sopoćanskog zidnog slikarstva, istančanog, zrelog, sažetog i (pr)oduhovljenog.

Srpski likovni izraz, značio je odstupanje od arhaičnih, vizantijskih uzora; naše slikarstvo unosi dah lirizma, čistote i vedrine. Ikonopisci i zografi uzdižu fizičku lepotu do najvišeg stepena, gde se ona pretvara u metafizičku. Lepota je estetska manifestacija vrhovnih etičkih načela. Izvorni pojam "kalos" znači - dobro i lepo u jednom.

DODATAK ZA IKONOPIS