Sveta Gora
 
Manastir Hilandar
Hilandarska knjižara
Književnost 13. veka  
 
 
  

Književnost XIII veka

(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i pitanja pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013

 

 

Hilandar je prvi srpski univerzitet i jedan od najstarijih u svetu. Po pitanju književnosti, religije, proučavanja prirode, medicine po svim tadašnjim kriterijumima bio je pravi univerzitet, koji je školovao najbolje poznavaoce ovih oblasti, tog vremena.

Važnu ulogu odigrao je manastir Hilandar u razvoju srpske pismenosti i književnosti srednjeg veka. Razume se, srpskom redakcijom staroslovenskog jezika pisale su se knjige i pre osnivanja Hilandara, u srpskim zemljama, verovatno još od X veka. Ali je tek Sveta Gora, zahvaljujući simbiozi grčkog i slovenskog monaštva, postala ono mesto gde se ostvarivalo povezivanje vizantijskih izvora i slovenske, pa i srpske pismenosti u stalnom, živom kontaktu.

Književnost srednjovekovne Srbije tesno je povezana sa usponom države Nemanjića i njenom daljom sudbinom. Ta književnost bila je po svojoj formi duhovna, religiozna. Njeni su tvorci, s malim izuzecima, crkvena lica, kaluđeri, a neka od njenih najvrednijih dela stvorena su u internacionalnoj monaško-asketskoj klimi Svete Gore. Ipak, njen osnovni pokretački motiv bio je politički, a ne religiozni. Skoro svi naši stari književnici, nadovezujući se jedan na drugoga, stalno su obrađivali jednu istu temu, istoriju srpske države i crkve, kao da pišu jednu jedinstvenu knjigu čiji su junaci vladari i crkveni poglavari. Osnovna književna vrsta bila je biografija. Ona je nastala na osnovu svetačkih žitija, hagiografija, time što se u ovu formu starohrišćanske literature stalno unosila politička, istorijska sadržina. Usled toga se ona menjala, saobražavala postavljenim ciljevima, dobijajući sve više domaće, srpsko obeležje. Istom cilju, utvrđivanju osnovnih ustanova feudalnog društva, države i crkve, služile su i sve ostale književne vrste: pohvale, liturgijske himne, hronike, letopisi, hronografi, rodoslovi itd. Tek u poznom srednjem veku javiće se pojedini književni tekstovi najčešće manjeg obima, koji na neposredniji način izražavaju ličnost svojih autora. Na početku te književnosti, kao njena prolegomena, stoji jedan pravni spis, Hilandarska povelja, izdata u dve verzije, prva od Stefana Nemanje (tada monaha Simeona), 1199. godine a druga od njegovog sina i naslednika Stefana. U njoj se, pored pravnih odredaba o darivanju poseda Hilandaru, ukratko iznosi Nemanjina vladarska i moralna autobiografija (odnosno biografija u drugoj verziji). Istaknuta je Nemanjina uloga obnovitelja srpske države, njegovo osvajanje drugih zemalja i, kao suprotnost tome, njegovo odricanje od prestola i opredeljenje za skromni monaški život, u čemu mu je (što je istaknuto u drugoj verziji povelje) uzor bio sin Sava. Tu je sadržana osnovna ideja Nemanjina kulta, koju će svaki na svoj način razviti Nemanjini biografi, njegova dva sina, Sava i Stefan.

Sveti Sava (oko 1175-1235), odnosno najmlađi Nemanjin sin Rastko, koji je kao monah dobio ime Sava, bio je prvi srpski arhiepiskop, prosvetitelj i pisac. Kao mladić napustio je očev dvor i otišao u Svetu Goru. Kasnije mu se pridružio otac, kao monah Simeon, i uz njegovu pomoć podigao manastir Hilandar. Po povratku u Srbiju, nakon očeve smrti, najpre kao iguman manastira Studenice, a zatim kao osnivač i prvi arhiepiskop samostalne srpske crkve, razvio je veliku aktivnost na uređenju crkvenog života, podizanju kulture i prosvećivanju naroda. Posle smrti proglašen je za sveca. Sava je tvorac naše stare biografije kao žanra, pisac prve liturgijske himne i začetnik srpskog srednjovekovnog zakonodavstva. Od njega potiču prvi manastirski tipici (pravilnici) i prvi crkveni zakoni. Njegovo glavno delo Život gospodina Simeona više je povest o vladaru koji se odriče prestola i postaje monah nego celovita biografija. Obuhvaćene su samo poslednje, monaške godine Nemanjina života. Raniji život izložen je sažeto na dva mesta, na početku i na kraju spisa, u prvom slučaju s političkog a u drugom s moralno-religioznog stanovišta. Dve kontrastne biografske skice, koje inače obiluju dragocenim podacima, čine istorijski okvir priče o monahu Simeonu, u kojoj se u istom antitetičkom smislu izdvajaju dva događaja razvijena postupno, na scensko-dijaloški način – odricanje od prestola i smrt. Oba puta junak je okružen bliskim ljudima koje zauvek napušta. U prvom slučaju on se pojavljuje kao vladar koji pred narodom i naslednicima izriče svoju poslednju volju, a u drugom – on je čovek, slab, nemoćan, na samrti, koji upućuje reči utehe svom sinu i okupljenim monasima. Scena umiranja najsnažnija je i ujedno najpotresnija u celom delu. Nekadašnji vladar očekuje smrt u stanju krajnje skrušenosti. On leži na rogozini, uvijen u pogrebnu rasu, s glavom na kamenu. Prizor je prikazan toplo i neposredno, oseća se bol rastanka dvaju bića, oca i sina, koje je vezivala najdublja ljubav. Neposrednost i jednostavnost kazivanja i majstorstvo kompozicije glavne su odlike Savine povesti o očevu monaškom životu, koja zbog toga, kao i zbog gotovo potpunog odsustva hagiografskih elemenata to je jedino naše žitije bez čuda), stoji usamljeno među našim starim biografijama.

Započeta biografijama osnivača države, književnost nemanjićkog doba nastavlja se biografijama osnivača crkve. Savih lik književno su oblikovala dva svetogorska monaha, Domentijan i Teodosije. I jedan i drugi napisali su Život Svetog Save, dve knjige, najopsežnije u našoj srednjovekovnoj književnosti, koje stoje u specifičnom odnosu: Teodosijeva je napisana na osnovu Domentijanove. Isti je junak, isti su događaji, ispričani po istom redu, pa opet – teško je naći dve knjige koje se međusobno toliko razlikuju!

Domentijan, "poslednji učenik Svetog Save", kako je sebe nazvao, jeromonah manastira Hilandara, u svom Životu Svetog Save (1254) ugledao se na Prvovenčanog, razvijajući dalje njegove poglede, njegov postupak i stil. Osnovne činjenice iz Savina života on iznosi jasno i pregledno, ali bez težnje k narativnom razvijanju pojedinosti. Događaj za Domentijana nije važan sam po sebi, on je samo povod za otkrivanje više, božanske svrhe delatnosti glavnog junaka. U svoje izlaganje on stalno unosi perspektivu celine, u svakom događaju iz biografije svog junaka vidi ceo njegov prošli i budući život. Time se sam događaj potiskuje u zadnji plan ili se sasvim zanemaruje, a u prvi plan se stavlja značaj ličnosti junaka i smisao njegove delatnosti. Tako se narativna struktura preobražava u simboličku, koja je stilistički ostvarena raznim sredstvima. Od njih treba posebno istaći dva: biblijske paralele i citate te svetlosne simbole. Prvim postupkom ostvarena je biblijsko-hrišćanska perspektiva, a drugim se u pričanje unosi perspektiva nadistorijskog, natprirodnog, božanskog sveta. Osobenost dela je u ovom drugom, u svetlosnoj simbolici. Simboli kao što su: sunce, zvezda Danica, zraka, svetilnik, nadzemaljska svetlost, provlače se dosledno kroz celo delo, otkrivajući nam njegov najdublji smisao i suštinu. Savin životni put simbolički je predstavljen kao kruženje sunca od istoka na zapad, od Svete Gore, u kojoj je započeo svoj duhovni život, do njegova otačastva, uz koje stalno ide epitet "zapadno". Domentijan je s pravom nazvan pesnikom svetlosti. Na stranicama Života Svetog Save oseća se ona ista ozarenost svetlošću koja je prisutna na monumentalnim freskama Sopoćana, manastira koji je u to vreme podignut. Manje je značajno drugo Domentijanovo delo, Život Svetog Simeona, nastalo pretežno kompilacijom Nemanjine biografije od Prvovenčanog i Savina od samog Domentijana. I tako je Domentijan ušao u istoriju srpske književnosti među vrle i značajne pionire. I zadužio svoj narod kao prvi spisatelj umetničkih vrednih dela. I bio preteča književnog postupka nazvanog "pletenijem sloves (reči)" koje će kasnije, s opravdanim razlogom, preovladati i obeležiti ne samo srpsku i rusku, nego i književnost ostalih pravoslavnih naroda.

Drugi Savin biograf, Teodosije, istorijski je skoro nepoznata ličnost. Bio je svetogorski monah i, verovatno, Domentijanov učenik.

Osim prirode i ćutnje Domentijanu je u radu, naročito u neophodnim prepisivačkim obavezama, pomagao mladi gramatik Teodor. U zapisima prozvan kao Teodor Span, što znači ćosav. A tada je na Svetoj gori živela zabrana prota (svetogorskog starešine) kojom su se bezbradi monasi proterivali s teritorije Svete Gore. Zato ga je "bogoumni" Domentijan i krio u skitu Svete Trojice. A Teodor se svom duhovniku odužio vrednim prepisivanjem.

Osim Života Svetog Save (pre 1292), od Teodosija potiče još jedan hagiografski spis, Život Petra Koriškog, zatim retorska Pohvala Simeonu i Savi i šest liturgijskih himni. Već na osnovu samih naslova Teodosije se pokazuje kao naš najraznovrsniji i najplodniji srednjovekovni književnik.

Iako kao himnograf zauzima prvo mesto u našem starom duhovnom pesništvu, Teodosije je prevashodno pripovedač. Njegova dva žitija predstavljaju nesumnjivo najveće domete našega srednjovekovnog pripovedačkog majstorstva. Iako je, naročito u Savinu žitiju, bio sputavan građom koju je obrađivao, a u oba – hagiografskim šablonima kojima je ostao veran, Teodosije je umeo prevladati i jednu i drugu prepreku i nametnuti se lakim, tečnim, živopisnim, ponekad dramatičnim i uvek psihološki obojenim pričanjem, što ga je, s jedne strane, učinilo najpopularnijim piscem u srednjem veku, a s druge mu obezbedilo sve pohvale modernih proučavalaca, čak i onda kada ovi nisu pokazivali ni malo naklonosti prema drugim starim piscima. Neki književni istoričari nazivali su ga romansijerom a njegov Život Svetog Save romanom. Epizoda o Savinom begu u Svetu Goru i o poteri za njim, uzbudljiva i zanimljiva, ispripovedana je sa smislom za postupno, dramsko razvijanje akcije tako da, doista može podsetiti na poglavlje iz kakvog romana.

Upoređen s Domentijanom i drugim starim biografima, Teodosije deluje gotovo realistično. Njegov Sava izgubio je nešto od svog nadzemaljskog lika kojim ga je ukrasio Domentijan i, uprkos tome što je idealizovan, postao je nekako stvarnija ličnost. Njegovi postupci su ne samo religiozno-moralno nego i psihološki motivisani. On nije ni tako monolitan kao kod Domentijana. U njemu se, ne jednom, bore suprotni motivi i težnje: s jedne strane, vuče ga ljubav prema Svetoj Gori i monaškim životu, koji je prikazan kao idilično "tihovanje" ("mlčanije"), a s druge strane, dužnosti prema otadžbini nameću mu obaveze koje mu ne dopuštaju da živi onako kako bi hteo. Savina delatnost u Srbiji, njegova nastojanja da prosveti narod, da utvrdi veru i uvede "dobre naravi i običaje", data je takođe s dosta pojedinosti na osnovu kojih se mnogo više nego iz drugih starih spisa nazire društveni život tog doba. Teodosijev pripovedački dar još je potpunije došao do izražaja u njegovom drugom delu, u Žitiju Svetog Petra Koriškog, koje je kraće i manje poznato od prethodnog, ali po svojim čisto književnim kvalitetima nimalo ne zaostaje za njim. Pišući o anonimnom pustinjaku, Teodosije nije bio sputan istorijskim obzirima kao što je bio kad je pisao o prvom srpskom arhiepiskopu, te se zato mogao do kraja prepustiti svojim pripovedačkim sklonostima i stvoriti delo kojem po dramatičnosti zbivanja, životnoj verodostojnosti i psihološkoj produbljenosti nema ravna u našoj staroj književnosti. Lik glavnog junaka prikazan je u dramatičnim odnosima – prema svojima, majci i sestri, prema sebi, prema Bogu. Ni u jednom drugom našem delu nije s toliko snage data drama srednjovekovnog čoveka raspetog između ljudskog i božanskog, između "grešnih" potreba tela i visoka verskog idealizma, koji je ostvarljiv samo po cenu umrtvljenja telesnog u sebi, audodestrukcijom.

Uporedo sa žitijima razvijala se i liturgijska himnografija. Nju čine službe za novoustanovljene kultove domaćih svetaca. Prva od njih je Služba Svetom Simeonu od Svetog Save. Nakon nje nastalo je nekoliko službi Svetom Savi. Od njih se snagom rečitosti i lepotom pesničkih slika izdvaja anonimna Služba Svetom Savi, nastala povodom prenosa Savinih moštiju iz Trnova u Mileševu 1237.god. Što je liturgijska poezija zauzela tako značajno mesto u našoj književnosti XIII veka, treba zahvaliti pre svega Teodosiju. On je napisao tri službe, posvećene trima domaćim svecima, Simeonu, Savi i Petru Koriškom, i tri zajednička kanona, od kojih je prvi posvećen Hristu, Simeonu i Savi, drugi, na osam glasova, Simeonu i Savi a treći – opet Simeonu i Savi. Tih šest liturgijskih poema čine znatan deo naše stare poezije. One su tesno povezane s Teodosijevim žitijima, ne samo zato što je reč o istim ličnostima nego i po dubljim zakonima stilističkog oblikovanja u jednom i u drugom žanru. Naše srednjovekovno crkveno pesništvo ne možemo izjednačiti s poezijom u današnjem smislu, ali ne možemo ni staru žitijnu prozu poistovetiti s prozom u savremenom značenju. I u žitijima i u službama imamo ritmičku prozu, različitu od proze kakva je nastala u novijim vremenima. Ona je i u našoj srednjovekovnoj književnosti vršila istovremeno funkciju i proznog i poetskog, što se naročito vidi u žitijima čiji izraz stalno oscilira između dva pola, prozno-narativnog i retoričko-poetskog. Istorijski i biografski podaci često se u njima pretvaraju u višeznačne simbole. U liturgijskim pesmama ti simboli čine polaznu tačku književnog oblikovanja, pri čemu se događaji ili podrazumevaju, ili se na njih aludira. U Životu Svetog Save Teodosije pripoveda kako je mladi Rastko, pod izgovorom da ide u lov na jelene, napustio roditeljski dom i pobegao u manastir. Isti pisac u Službi Svetom Savi koristi lov na jelene kao poetski motiv, s osobenim, simboličkim značenjem. U službama nalazimo razvijene slike, bogatstvo metafora i simbola, velikim delom preuzetih iz vizantijske poezije. Najbolje od njih uzdižu se na momente do istinskog religioznog lirizma. Posebno je značajna svetlosna simbolika. Nje ima najviše kod Teodosija i drugih himnografa XIII veka, koje je i u žitijnoj prozi i u slikarstvu obeleženo dubokim doživljajem svetlosti, ali će i u kasnijoj našoj himnografiji kao i u čitavoj srednjovekovnoj književnosti – svetlosni simboli biti među najzastupljenijim i, ujedno, najdubljim značenjima opskrbljenima.

I posle Teodosija književnost se razvija u istim tematskim i stilskim okvirima. Najviše se pišu biografije vladara i arhiepiskopa. Novina je u tome što su ta kasnija žitija međusobno povezana i sabrana u jednu knjigu, u zbornik, poznat pod nazivom Život kraljeva i arhiepiskopa srpski harhiepiskopa Danila II. U njemu je sadržano šest kraljevskih žitija (Uroša, Dragutina, kraljice Jelene, Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana), od kojih je poslednje, Dušanovo, nedovršeno, i deset žitija arhiepiskopa, od Savinog naslednika Arsenija do Danila II, kojima su dodate tri istorijske skice "o postavljenju" prvih patrijaraha. Žitija su različitog obima, naročito u arhiepiskopskom delu, gde su, pored četiri opširna, sva ostala kratka, od nekoliko redova do tri stranice. Autori su takođe različiti. Najveći deo potiče od Danila: sva kraljevska žitija, izuzev poslednja dva, i najveći deo arhiepiskopskih. Preostala su delo njegovih anonimnih nastavljača, kojih ima najmanje dva, a možda i više. Među njima je najznačajniji Danilov učenik – autor žitija Dečanskog, Dušana i samog arhiepiskopa Danila. Njemu najverovatnije pripada i sastavljanje žitija u celinu.

Mnogi, nepoznati autori su takođe obeležili stvaralački duh Hilandara u XIII veku i doprineli dalji razvoj srpske književnosti u Hilandaru i tekao je kroz sastavljanje prigodnih tekstova, a tiču se kulta svetih ktitora. To su: Zapis o smrti Svetog Simeona, sastavljen verovatno u Hilandaru odmah posle prenosa moštiju Svetog Simeona u Studenicu 1206.god, i Hilandarsko žitije Svetog Save, nastalo ovde ubrzo posle Savine smrti u Trnovu (1235). Oba teksta su dokumentarnog karaktera, pogotovu prvi, a sačuvani su u tzv. Kratkom žitiju Svetog Save, proširenom verovatno u Mileševi opisom prenosa Savinih moštiju iz Trnova ("Mileševska translacija"). Ta verzija žitija, koja se sačuvala samo u jednom rukopisu XIV veka u Moskvi, poslužila je najvećem srpskom književniku XIII veka Domentijanu kao građa za sastavljanje velikog, opširnog Žitija Svetog Save (1243) i potom Žitija Svetog Simeona (1264).

 

Knjige iz XIII veka

Jedan od najbitnijih zadataka manastira Hilandara su od samog početka bili, i do skora to ostali, prevodilaštvo i prepisivačka delatnost. Uz njih je išlo ukrašavanje knjiga inicijalima, zastavicama i minijaturama. Zapisi i beleške u knjigama pokazuju da je Hilandar već u XIII veku bio sedište prepisivačke i prevodilačke radionice koja, izgleda, nije ni prekidala s radom. Ukrasi u knjigama otkrivaju svojevrsnu umetnost koja ne prati stvaranje u drugim slikarskim radovima i ne deli njihovu sudbinu. Obrazovano u doba prvih prevoda slovenskih knjiga, ukrašavanje ćirilskih rukopisa nije se bitnije menjalo od IX i X do prvih godina XIV veka. Nisu to bile male slike u knjigama, slične onima izvedenim u mozaiku ili na ikonama, nego uglavnom crteži manje ili više obojeni. Predmet njihove pažnje najmanje je bila svetačka figura ili scena iz Hristovog života - mada i njih ponegde ima već fantastična životinja ili geometrijski preplet, koji su služili kao ukras za početno slovo ili pravougaono polje na zaglavlju neke knjige. Sličnih rešenja bivalo je u grčkim knjigama iz provincijskih radionica, ali i iz zapadnoevropskih skriptorija. Mogućno je da su prvi slovenski pisari preuzeli ovakve oblike još kad su se Ćirilo i Metodije pripremali u Solunu za svoj put, pa su se, prevodeći neka osnovna hrišćanska dela, oslonili na lokalne pisare iz okoline Soluna. Nije, međutim, isključeno da su i u Panoniji i Moravskoj, gde su zajedno sa svojim učenicima nastavili s prevodilaštvom, njihovi prepisivači preuzeli tamošnje tekuće oblike ukrasa. Jednom ozakonjen autoritetom slovenskih apostola, ukras se preuzimao zajedno sa tekstom iz starijeg predloška na koji se prepisivač oslanja. Otud proističe konzervativnost ukrasa u slovenskim rukopisima i otuda izvesne knjige, čak i posle promena izvršenih u XIV veku, nose beleg mnogo starijih originala.

U Hilandaru se čuva najveći broj ukrašenih srpskih knjiga iz XIII veka. One su sve odane tradiciji, kao što su to i one bugarske u svetogorskom manastiru Zografu, makedonske, nastale u Ohridu i okolini, pa i neke ruske iz istog vremena. Na inicijalima se prepliću tela fantastičnih životinja ili zmija, prateći svojim položajem oblike slova; raznolike zveri prerastaju u biljke ili izbacuju lisnate grančice iz čeljusti; razlistale trake su tako isprepletene da se kroz njih može raspoznati smisao inicijala. I na zastavicama su, najčešće, isti motivi, samo drukčije raspoređeni. Najlepši su oni u kojima su u geometrijsko-biljnu sredinu upletene zveri ptičjeg tela a pseće glave, međusobno sučeljene ili leđima okrenute jedna drugoj. Čitav svet iznikao iz bogate mašte srednjovekovnog čoveka nastanio se u slovenskim knjigama, pa i u rukopisima iz prepisivačke radionice u Hilandaru. Inicijali takve vrste, nekad uspešnije a ponekad i naivno nacrtani, nalaze se u hilandarskim rukopisima: i na jednom liturgičkom svitku koji nosi broj 1. Iako su u pitanju knjige različite sadržine, ipak su im početna slova ili zastavice istoga roda. Nastajale su tokom čitavog XIII veka, mada je njihov zlatni vek druga polovina veka. Po bogatstvu upotrebljenog materijala ističe se jevanđelje, najraskošnije u boji i zlatom ukrašeno. Njegovi inicijali najviše liče na one iz starijeg Miroslavljevog jevanđelja. Po mašti sve nadmašava jedan sasvim mali kodeks, napisan neodnegovanim rukopisom, parimejnik; na njegovim su inicijalima životinje koje se grizu i ljudske figure koje igraju ili se pretvaraju u lisnate grane. Istorijski je najzanimljiviji Šestodnev iz 1263. godine, koji je prepisao Teodor Span pod rukovodstvom književnika Domentijana. Iz hilandarske biblioteke prenet je u Moskvu, gde se čuva u Istorijskom muzeju. Pored inicijala uobičajenih za slovenske rukopise, on ima jednu zastavicu sa dve životinje kakve imaju makedonski psaltir koji se čuva u Bolonji, Radomirov bugarski psaltir iz Zografa i hilandarsko jevanđelje. Istina, svaku od ovih zastavica radila je druga ruka, a nalaze se u rukopisima nastalim, otprilike, između 1230. i 1280. godine. Takve sličnosti otkrivaju koliko su se slovenski prepisivači i njihovi pratioci, iluminatori knjiga, strogo držali svojih starijih predložaka. Hilandarska radionica nije se od takvog shvatanja odvajala. Naprotiv, preko nekih svojih sposobnih umetnika doprinosila je da se Hilandar pročuje i po svojoj prepisivačkoj i iluminatorskoj delatnosti.

 

 

 

 

 

 
ENGLISH ΕΛΛΗΝΙΚΑ РУССКИЙ
ЋИРИЛИЦА
 
 
 
 
 
Vesti iz Hilandara
 
Sveta Zemlja
 
Vizantološki institut
 

O Svetoj Gori
 
Prijatelji Svete Gore
 

Blog o Svetoj Gori
 

Film Otac
 

Svetogorac
 
 
 
Mapa sajta
 

©2013-2024 Hilandar.info | Sva prava zadržana | Uslovi korišćenja | LaktusDev