|
(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i upite pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013
18.vek
Za više od osam stoleća svoga postojanja Hilandar je stalno menjao svoj izgled i ovaj koji on danas ima proizišao je iz mnogobrojnih obnova i zidanja, koji su usledili posle mnogih požara i rušenja. U njegovoj izgradnji učestvovalo je više ktitora iz redova naše najviše srednjovekovne feudalne vlastele: Nemanja sa sinom Savom, Uroš I, kralj Milutin, car Dušan, knez Lazar, a posle propasti srpske srednjovekovne države, za vreme Turaka sve do početka XIX veka, y njemu podižu mnogobrojne paraklise i konake stalno agilni hilandarski igumani, koji pronalaze veliki broj ktitora iz raznih krajeva turske imperije, pa čak i izvan nje, a čija imena nalazimo tako često y natpisima i zapisima na hilandarskim zidovima. Iako izvan granica naše domovine, Hilandar je jedan od retkih spomenika srpske srednjovekonče arhitekture, možda čak i jedini, y kome ce stalno stolećima gradilo i dobrim delom od toga ce i sačuvalo, te danas imamo jedan izvanredan ambijent, koji pokazuje razvoj ne samo arhitekture monumentalnih sakralnih spomenika ili stare gradske (tvrđavske) arhitehture, već i arhitekture konaka, zgrada za stanovanje i privrednih objekata, pa čak i izvesnih hidrotehničkih objekata, koji su služili za dovođenje vode y sam manastir ili navodnjavanje. A baš ti objekti koji su najtešnje vezani sa stanovanjem i životom ljudi y našim manastirima y Srbiji su za vreme turskog perioda potpuno porušeni i o njima imamo najmanje podataka.
Hilandarske građevine zidane su y raznim stilovima, pa iako je tradicija vizantijskog građenja y Svetoj Gori bila neobično jaka, ipak nije mogla da spreči tokom vekova prodiranje novih elemenata, koje su unosili ljudi koji su ovde dolazili sa raznih strana. Baš o osobinama takvih specifičnih elemenata baroknog stila na nekim građevinama Hilandara želimo ov de da govorimo i da pokažemo odakle su ti elementi preneseni y Hilandar.
O izgledu Hilandara y raznim periodima njegovog razvoja možemo doći samo putem ispitivanja onih objekata koji su nam ce još sačuvali. Najmanje podataka imamo o izgledu onog Hilandara koji je bio podignut još pre Nemanjinog, kao i o Nemanjinom Hilandaru; Hilandar kralja Milutina, kao i nešto kasnijeg vremena, može ce već dosta dobro sagledati. U XVIII veku, oktobra meseca 1757. godine, izrađen je y Moskvi jedan bakrorez opšteg izgleda manastira Hilandara, koji nam dosta verno, kada se odbace sve slikarske improvizacije i nešto unesene mašte bakroresca, prikazuje one objekte, koji su tada postojali, donekle i njihov izgled, a naročito mesto na kome su bili sazidani. Međutim, tek što je ovaj bakrorez bio izrađen nastaje period velike građevinske delatnosti y Hilandaru, tako da je manastir vrlo brzo y mnogome promenio taj izgled i dobio ovaj, koji danas ima. Mnoge zgrade koje su postojale, a koje su verovatno bile već dotrajale, porušene su, a mnoge nove su sazidane. Hilandar je bio izgrađen na jednom nepodesnom i vrlo teskobnom mestu i njegovo dvorište bilo je podeljeno nizom zgrada na dva dela. Rušenjem ovih zgrada oba dela dvorišta spajaju se y jednu celinu, te se stvara ovaj današnji oblik dvorišta. To je vreme kada se y Hilandaru oseća jači uticaj baroknog stila, kako y arhitekturi, tako i y slikarstvu i na pokretnim predmetima.
Postoji nekoliko objekata, većih i manjih, na kojima je taj stil naročito ispoljen; to je crkva sa dva paraklisa, Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice, zatim krstionica sa severne strane crkve kralja Milutina, portal na spoljnoj priprati, čije se podizanje pripisuje knezu Lazaru i jedna mala česma. Barokni stil oseća ce i na nekim drugim dogradnjama tog vremena, ali su one manje i nedovoljno stilski izražene, te ćemo ce mi ovde zadržati samo na prva tri objekta.
Crkva Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice nalazi ce sa južne strane crkve kralja Milutina i sagrađena je 1784. godine, ako ova godina, koja je urezana y jedan kamen i uzidana y njen severni zid označava godinu njenog podizanja. Crkva je sazidana na mestu, na kome ce pre nje nalazila crkva Svetih Besrebrenika Kuzmana i Damjana. O izgledu ovog objekta, koji je ovakako pre građenja crkve Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice porušen, možemo danas da sudimo jedino po podacima, koje nam o njemu daje pomenuti bakrorez. Crkva je imala y prizemlju isturen trem sa arkadama; trem je bio pokriven krovom sa kamenim pločama. Iza ovog krova, na spratu, bio je još jedan trem, malo povučen od lica donjeg trema. Dok je donji trem bio, iz gleda, sa zidanim arkadama, dotle su stubovi gornjeg trema bili očigledno drveni. Na tom spratu nalazio ce paraklis Svetog Kuzmana i Svetog Damjana.
Crkva Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice ima prizemlje i dva sprata; y prizemlju ce nalazi podrum za smeštaj velikih kaca. Ovaj podrum visok je 5,70 m. Na prvom spratu je paraklis posvećen Rođenju Bogorodice i on ima ravnu, ali profilisanu tavanicu, a na drugom spratu je paraklis posvećen Svetim Apostolima i on ima kube. Ova crkva je nesumnjivo uklopljena y zidove podruma koji su mnogo stariji od nje, ali je njen spoljni severni zid potpuno nov, a takođe su novi i zidovi oba paraklisa. Crkva je dosta velika: duga je 11,80 m, a široka po sredini naosa oko 7,0 m (spoljne mere). Oba paraklisa imaju naos, oltarski prostor i narteks. Svi zidovi su masivni i ozidani tesanim kamenom i opekom, a jedino zapadni i južni zid narteksa oba paraklisa sazidani su lako od drvene bondručne konstrukcije sa ispunom. Oba paraklisa počivaju na masivnim punim zidovima i velikim snažnim lucima podruma, ali međuspratna konstrukcija je drvena. To je i razlog što su zapadni i južni zidovi natreksa oba paraklisa tanki i laki, jer počivaju na drvenim tavanjačama. Od drvenog rabica izvedena je i kalota iznad narteksa crkve Svetog Apostola.
U suštini ova crkva pripada onoj vrsti crkava, koje imaju osnovu sažetog vizantijskog upisanog krsta sa kubetom, kod paraklisa posvećenog Svetim Apostolima, a bez kubeta, kod paraklisa posvećenog Rođenju Bororodice. Taj upisani krst manifestuje ce samo y unutrašnjem sklopu građevine, dok y spoljnoj arhitekturi on nije ničim izražen. Crkva ima uglavnom pravougaoni oblik; po sredini je proširena, da bi ce dobilo veće kube i širi potkupolni prostor. Ali ta čista vizantijska osnova dobila je u jakoj meri izvesne barokne oblike. Tu više nema onih pilastera pravougaonog ili kvadratnog preseka koji nose kube, niti takvih prislonjenih lukova; pojačanja za pilastre postoje, ali ona imaju konkavne oblike, zbog kojih su i prislonjeni luci konkavni. Ni oba stupca ispred oltara nemaju pravougaone oblike, već im ce presek sastoji od dve ravne i dve krive strane; prolazi iz naosa y oltarski prostor između tih stubaca i zidova su takođe lučni, a isto takvi su i između narteksa i naosa. Apsida, proskomidija i đakonikon su vrlo mali i svedeni su na plitke polukružne niše, koje su utopljene y zidnu masu, te ce spolja i ne vide. Cela crkva sa spoljne severne strane, koja je jedina potpuno slobodna, jer je zgrada sa ostalih strana opkoljena konacima, i ne deluje kao crkva, već kao spratna građevina, zidana stilski dosta strogo, za profanu upotrebu. Jedino kube iznad nje, koje ce iz onog vrlo uzanog dvorišta jedva može uočiti, ukazuje na to da je ovo crkva. Ta jedina spoljna slobodna i vidljiva strana, i mali deo istočne, obrađene su kao fasadne, pa je arhitekta na njima i hteo da da građevini izvesne barokne oblike time, što je nekim pilasterima, odnosno ispustima, davao konkavne ili konveksne oblike. Fasada je vrlo solidno, brižljivo i znalački zidana i obrađena; ona je ozidana od naizmeničnih redova dobro otesanih kvadera krečnjaka visine 13—20 sm i horizontalnih redova opeke, koji ce sastoje od po dva sloja. Spojnice između tesanika i opeke su sa velikom pažnjom obrađene crvenim malterom. I kube je dobilo donekle barokne oblike time, što su spoljne strane izvedene konkavno, a ne ravno, mada je to opet y osnovi vizantijsko kube. Prozori na kubetu zadržali su stari izduženi oblik, koji je uslovljen konstrukcijom i oblikom samoga kubeta; prozori pak na oba praklisa dobili su potpuno nove savremene oblike: to su pravouagoni prozori sa kamenim okvirima i kamenim vencem na natprozorniku, koji je rasterećen polukružnim lukom, koji je sagrađen od opeka. Osim vertikalnog raščlanjavanja pilastrima, ova fasada je podeljena i po horizontali sa dva kamena venca koji razdvajaju spratove. Dok y arhitekturi stara vizantijska koncepcija dominira nad baroknim elementima, pa je čak i sama tehnika građenja zidova sa upotrebom tesanih kvadera i horizontalnih redova opeke takođe vizantijska, drugostepena plastika y unutrašnjosti oba paraklisa je već potpuno barokna, bez ikakvih tragova vizantijskog stila. Beli mermerni kapitali na stubovima između naosa i narteksa imaju na spoljnim površinama plitku reljefnu plastiku, koja ce sastoji od stilizovane vegetabilne ornamentike ili iz jednostavnih vertikalnih brazda po kalatosu kapitela. Takvu stilizovanu vegetabilnu ornamentiku sa mnogo uvojaka i medaljona po sredini imaju i nekoliko mermernih ploča, koje ce nalaze y patosima oba paraklisa. Međutim, na spoljnom fasadnom zidu postoji još jedan mermerni fragment koji je uzidan pored srednjeg prozora paraklisa posvećenog Rođenju Bogorodice. Stilizacija ornamentike ovog fragmenta je sasvim drukča od dosada prikazane barokne ornamentike. Ovaj fragment ima akantus stilizovan na način koji vrlo mnogo srećemo kod spomenika raške stilske grupe na arhivoltama portala i doprozornicima. Očigledno da je to jedan od starih fragmenata, koji je pronađen prilikom zidanja crkve, pa je y nju uzidan. Taj fragment možda je pripadao najstarijem vizantijskom Hilandaru ili možda i Nemanjinom; Hilandaru kralja Milutina on već nije pripadao, jer su slični fragmenti uzidani i y severnu stranu crkve kralja Milutina.
Iste 1784. godine, kada je sagrađena crkva Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice, sazidana je i mermerna krstionica, koja ce danas nalazi y hilandarskom dvorištu sa severne strane crkve kralja Milutina. O njenom građenju postoji iznad jednog luka natpis na grčkom jeziku sa godinom 1784. Međutim postoji još jedan natpis o živopisu krstionice koji glasi:
Prema ovom natpisu značilo bi da je živopis y kaloti krstionice sa unutrašnje strane rađen 1847. godine, Osim ovog natpisa na spoljnoj strani postoji ispod venca još i godina 1846. bez ikakvog objašnjenja šta ona treba da označava. Na bakrorezu iz 1757. godine krstionica ne postoji, te svakako tada nije bila ni sagrađena, jer je ona danas na takvom uočljivom i lepom mestu, da bi je bakrorezac svakako naslikao, da je tada postojala, jer je on naslikao i mnogo manje i manje značajne objekte. No mi ćemo videti da ce i po samome stilu vreme građenja ova dva objekta, crkve i krstionice, podudara.
Po svojoj opštoj arhitektonskoj koncepciji ova krstionica građena je kao i mnoge druge srednjovekovne krstionice, od kojih su nam ce ostaci jedne sačuvali y Studenici. To je mala mermerna građevina y obliku osmougaonog trema, koja ima postolje od tri stepenika, na kome počivaju osam stubova. Ovi stubovi sa kapitelima i profilisanim lucima između njih nose mali nazidak sa vencem i kalotu, kojom je krstionica presvedena. Ceo objekt širok je 5,05 m i visok oko 5,40 m. Po sredini ispod svoda na stepenastom postolju je mermerni sud za vodu.
Iako je ovakva arhitektonska koncepcija krstionice vrlo stara, ona je obrađena na sasvim savremen način y baroknom stilu. Patos je izrađen od mermernih pravilnih ploča oblika kvadrata i pravougaonika y dve boje: y beloj i sivoj. Po sredini y kvadratima ialazile su ce i pločice plave majolike. Od takve majolike izrađena su i dva krsta na fasadi crkve Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice, a takve i slične majolike ima još na nekim hilandarskim građevinama toga doba. Stubovi okruglog preseka imaju visoka postolja, čije ce spoljne i unutrašnje strane lome prema stranama osmougaonika. Između postolja stubova su mermerne parapetne ploče, koje sa spoljne strane imaju plitku reljefnu baroknu ornamentiku. Kapiteli iznad stubova su jednostavno ukrašeni jednim manjim vencem sa donje strane y obliku povijenog lišća; iznad tog venca kalatos je izbrazdan. Takođe su izbrazdana i visoka postolja stubova. Ovaj način obrade i kapitela i postolja stubova je skoro isti sa načinom kojim su obrađeni kapiteli i stubovi između narteksa i naosa y paraklisu Svetog Apostola, a stil plastike na parapetnim pločama je istovetan sa onim, koji ce nalazi na mermernim pločama oba pomenuta paraklisa. Profilacija lukova između stubova ima čak primesa orijentalne profilacije, kakva je primenjena mnogo y narodnom graditeljstvu, na tremovima, dolapima i vratima. Krstionicu sa gornje strane završava mala šestougaona lanterna.
Mermerni sud za vodu krstionice ima takođe nove barokne oblike; on ima vrlo bogato profilisani osmougaoni stubić, oko čijeg postolja ce nalaze lepe ribice, od kojih veće gutaju manje.
Pet godina pre građenja krstionice i crkve Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice 18. juna 1779. godine završen je barokni portal na zapadnoj strani eksonarteksa. Ovaj eksonarteks i po svojoj arhitekturi i po svojoj kamenoj plastici nesumnjivo pripada vremenu kneza Lazara i ulaz y njega morao je biti nekada rešen na drugi način, sa kamenim portalom, koji je verovatno imao pretplapnu plastiku, kao što je ima i portal na severnoj strani ovoga eksonarteksa. Međutim o ovom starom portalu danas ne znamo ništa kako je izgledao; on je možda bio jako oštećen, pa je zbog toga na mesto ovog portala, a možda i preko njega izrađen ovaj današnji, barokni. O građenju baroknog portala postoji na njemu samome na mermernoj ploči iznad vrata ovaj natpis:
.jpg)
Godina natpisa slovima je 1774., te nije dovoljno jasno zašto ce pojavljuje ova razlika. Na samim drvenim vratima, koja su bila intarzirana sedefom, postoji natpis o vremenu građenja, odnosno meseca januara 1784. tj. iste godine su napravljena, kada je sagrađena krstionica i sazidana crkva Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice.
Unutrašnji deo portala isklesan je od belog mermera; nadvratnik i ploča iznad njega, na kojoj je natpis, su takođe od belog mermera. Na ovim pločama je i barokna ornamentika ista kao i na krstionici ili pločama crkve Svetog Apostola i Rođenja Bogorodice. Spoljne lezene ovoga portala napravljene su, međutim, od maltera i bojene su. To je još jedan razlog više za pretpostavku, da ce ispod ovoga portala možda nalazi stari portal iz Lazarevog vremena. Iznad portala ce nadvila velika polukružna nastrešica; koja y znatnoj meri zaklanja dve izvanredne kamene konzole sa glavama devojaka iz vremena građenja ovog eksonarteksa.
Ovaj portal je dosta skroman i svojim stilom y velikoj meri remeti onu harmoniju, koja je postignuta sa arhitekturom crkve kralja Milutina i dozidanog eksonarteksa. Čini ce kao da je on napravljen iz neke nužde i da su ce majstori radeći neki veći posao y Hilandaru ponudili da obave i ovaj, a obavili su ga na način kako su znali i umeli, ne vodeći računa mnogo o tome, da li će njegovim građenjem da pokvare onu jedinstvenu celinu, koju je imala zapadna fasada ovog eksonarteksa sa starim portalom po sredini i dva velika stilska kamena prozora sa strane.
O poreklu barokne arhitekture y Hilandaru možemo dosta jasno i određeno da govorimo, jer ako nemamo imena onih ljudi koji su možda gradili ove objekte, imamo imena onih ljudi, koji su bili aktivni y tim poslovima, davali priloge ili su ih poručivali. Među tim ljudima ime proigumana manastira Hilandara kir Danila iz Eskizagare (Stare Zagore) zapisano na baroknom portalu eksonarteksa pojavljuje ce još na jednom objektu, koji je sazidan njegovim nastojanjem. On je organizovao podizanje i živopisanje crkve Svetog Save i Svetog Dimitrija y Hilandaru (crkva sa dva paraklisa jedan iznad drugog) 1779. godine; angažovao je za taj posao opštinu sela Koprivštice i njene žitelje ,,kir pop Najdina, kir hadži Vlka, kir hadži Nejka, kir hadži Staneja i kir hadži Petka Morovenika", kao što ce vidi iz jednoga natpisa. U drugom natpisu o građenju iste ove crkve i obnavljanju ćelija koje su pre toga izgorele spominju ce kao ktitori crkve Svetog Save, kir hadži Toma, kir Teodor, kir hadži Nikola sa sinom kir hadži Cenom, koji su bili svi iz Vidina, a iz sela Koprivštice cu ktitori čorbadži kir Gero i sin mu kir Dobre: ktiori crkve Svetog Dimitrija su kir pop Najdin, kir hadži Vlk, kir hadži Jani i kir Petko Morovenko. Kada su ti veliki poslovi izvođeni iste 1779. godine napravljen je i barokni portal na eksonarteksu, a kao što smo videli i živopisanje kalote krstionice izveo je monah Nektarije „rodom Koprivštenac".
Dvadeset godina ranije pre zidanja paraklisa Svetog Save i Svetog Dimitrija kao ktitor paraklisa Svetog Jovana Rilskog pominje ce Hadži Vlč, čiji ce portret nalazi y samoj crkvi. On drži model paraklisa koji je sazidao, ali više od modela karakterističan je njegov portret: to je energičan starac sa dugom belom bradom i brkovima, velikom crnom šubarom, dugim kaftanom sa velikom kragnom, koja je verovatno od pelca. To je izgled jednog pravog boljara, trgovca XVIII veka, kakvi su sigurno bili i ostali, koji ce pominju kao ktitori paraklisa Svetog Save i Svetog Dimitrija. Karakteristično je da su oni svi iz Vidina ili Koprivštice, a glavni organizator kir Danilo iz Stare Zagore.
U to doba i arhitektura bugarske građanske kuće y ovim mestima iz kojih su razni priložnici i poklonici, Vidina, Stare Zagore, Koprivštice itd., iako građena y starim tradicijama orijentalne građanske, odnosno gradske arhitekture celog Balkanskog Poluostrva i Male Azije, trpi snažan uticaj baroknog stila, koji je bio prilično nespojiv sa suštinom te arhitekture. Taj uticaj na bugarsku kuću ogleda ce ne samo y izmeni pojedinih li nija i profila na spoljnoj arhitekturi, već je barokni stil unesen naročito y njenu unutrašnjost. Dovoljan je samo jedan pogled na islikane pejzaže pored starih drvenih dolapa klasičnih orijentalnih oblika i ornamenata iz ovih kuća iz Koprivštice, pa utvrditi da je slikar onih pejzaža na zidovima dozidanog trema ispred hilandarske trpezarije bio „Koprivštenac", kao što je bio i slikar krstionice monah Nektarije. Međutim tradicija vizantijskog građenja, kao i tradicija lokalnog svetogorskog graditeljstva, bile su toliko jake, da je sam način građenja kamenom i opekom ostao isti, ali su građevine ipak dobijale izvesne oblike onih stilova, y kojima se već gradilo y susednim zemljama. Te stilove y Svetu Goru, kao što je pokazao i ovaj slučaj sa Hilandarom, unosili su monasi i ktitori sa majstorima graditeljima, koji su dolazili sa raznih strana iz Rusije, Jermenije, Bugarske, Rumunije, Srbije i donosili sa sobom ono, što su videli y svojoj zemlji ili su pozivali majstorske družine iz tih zemalja, koje su gradile onako, kako su gradile i kod svoje kuće.
(44)
(Bez pisanog odobrenja autora tekstova nije dozvoljeno preuzimanje sadržaja portala www.hilandar.info u komercijalne svrhe. Za detalje sadržaja i upite pišite na email: njonic@yahoo.com. Zakon o autorskom i srodnim pravima 2009,2011,2012.)// dec.2013
|
18. vek
