Manastir Esfigmen

 

(Vaznesenje Gospodnje, 40 dana posle Vaskrsa)

 

Esfigmen – Εσφιγμένου Vaznesenje Gospodnje (Spasovdan, 40 dana posle Vaskrsa) - leži na samoj obali morskog zatona. Između obronaka brda Samarija i Živonosni istočnik (Zoodohos Pigi). Prema jednom predanju, manastir su osnovali car Teodosije II i njegova sestra Pulherija, supruga cara Marcijana (njoj srodna tradicija pripisuje i osnivanje manastira Ksiropotama, nedaleko od luke Dafni). Sledeći tu tradiciju, Esfigmenci su pre koju godinu u jednom atinskom hotelu obeležili milenijum i po postojanja (prvobitno su to nameravali da učine na starom atinskom stadionu, ali im to na nečiju intervenciju, oni pretpostavljaju carigradskog patrijarha, nije bilo dozvoljeno). Prvi pisani pomen manastira datira iz 998. godine. U tim prvim dokumentima manastir se pominje pod imenom Esfagmen (što znači ubijen, iskasapljen, posečen). Mišljenje da je ime manastira izvedeno iz položaja na kome se nalazi - stešnjen između brda i mora (grč. esphigmenos) - ne čini se osnovanim. Prihvatljivije je ono da se njegov osnivač možda zvao Esfigmen, pod uslovom da je taj monah neko ko vrlo čvrsto zateže pojas oko struka (Hristu).

 

Katolikon

 

Iz prve polovine XI veka poznat je iguman Teoktist, koji je 1037. godine izabran za prota Svete Gore. Pre toga je za monaha postrižen ruski podvižnik Antonije, koji je u jednoj pećini pored manastira proveo deset godina (danas se iznad nje uzdiže istoimeni paraklis), koga Esfigmenci smatraju ocem ruskog monaštva (kada se vratio u Rusiju, Antonije je osnovao Kijevsko-pečersku lavru) i s poštovanjem i danas govore o ovom svetitelju. Esfigemen je 1015. godine u svetogorskoj hijerarhiji zauzimao šesto a u Monomahovom tipiku (1045) peto mesto, u Antonijevom deveto, a danas je pao na osamnaesto. Pored Antonija Pečerskog (o čemu inače nema pisanih izvora), u manastiru su boravile i druge slavne ličnosti: monah Akakije (kasnije carigradski patrijarh Atanasije), Grigorije Palama, istoričar i glasoviti tumač kanona Pravoslavne crkve Jovan Zonara, učeni Gerasim Smirnakis, prvi pisac jedne istorije Svete Gore kao monaške zajednice, i drugi.

Današnju glavnu crkvu je na mestu stare podigao iguman Teodorit 1810. godine, a posvećena je Vaznesenju Gospodnjem. Dva paraklisa, u unutrašnjoj odnosno spoljnoj priprati, dograđena su 1845, blagoslovom patrijarha Antima VI, koji je svojevremeno bio esfigmenski monah. U vreme gradnje katolikona, podignuta je fijala na koju posetilac naiđe čim prođe kroz glavnu kapiju, kao i trpezarija nasuprot ulaza u crkvu. Živopis je potamneo od vatri turskih vojnika koji su tu logorovali za vreme grčkog ustanka.

 

Paraklis posvećen Palami

 

Unutar manastirskih zidina ima još osam paraklisa, a jedan je posvećen Palami, čuvenom isihasti, potonjem arhiepiskopu solunskom i poslednjem od velikih Svetih Otaca. Za nove, impresivne graditeljske poduhvate zaslužan je iguman Agantangel Kalipolit, koji je 40 godina upravljao manastirom (1832-1871). Esfigmen su u srednjem veku pomagali Jovan V Paleolog, srpski car Dušan, despot Đurađ Branković, njegova ćerka sultanija Mara.

Među manastirskim dragocenostima, koje se čuvaju u oltaru, izdvajaju se mošti više svetitelja, mozaička ikona Spasitelja kako stoji i desnom rukom blagosilja a u levoj ruci drži jevanđelje (XIII vek), Pulherijin krst ukrašen biserima i smaragdima, dok se u riznici nalazi četvrtina Napoleonovog šatora, dar patrijarha Grigorija V. Litijske ikone i manastirski arhiv pohranjeni su u starom igumanskom konaku, kao i Esfigmenska povelja Đurđa Brankovića, sa portretima despotove supruge i njihove dece. Srpski despot je poveljom od 11. novembra 1430, pisanoj u Žiči, odredio manastiru godišnje 50 litara srebra od novobrdske carine, a despotica Angelina ovaj poklon potvrđuje 1499.

Od četiri stotine rukopisa u manastirskoj bibilioteci 75 su na pergamentu, posebno su zanimljivi br. 14 i 19, oba iz jedanaestog veka. Prvi je knjiga mesečnih službi od septembra do decembra sa ilustracijama „velike vrednosti“, a drugi primerak jevanđelja, s portretima četvorice jevanđelista i divnim inicijalima.

U Esfigmenu danas živi oko stotinu monaha, među kojima i petorica Srba, koje mediji nazivaju zilotima. Manastir je, zaista, postao centar antiekumenizma, ne samo na Svetoj Gori. Esfigmenci ne odobravaju ekumenističke akcije carigradskih patrijaraha, i još od susreta patrijarha Atinagore sa rimskim papom Pavolom Šestim, na službama ne pominju ime svog duhovnog poglavara. Na spoljnjem zidu, s morske strane, od 1974. godine stoji komad crnog platna s natpisom Orthodoxia e Tanatos (Pravoslavlje ili smrt).

Svi dosadašnji pokušaji da se esfigmensko bratstvo protera sa Atosa nisu uspeli. Nepokolebljivi u veri, čuvanju kanona i svetotačkog predanja, i uz prećutnu podršku mnogih Svetogoraca, ali i pobožnih stanovnika Soluna i Halkidika, Esfigmenci opstaju i pored zabrane dopremanja hrane i lekova, oduzetih dobara i blokade bankovnog računa.  Kanonski sukob s prvojerarhom Carigradske crkve je u poslednjoj dekadi eskalirao u otvorenu netrpeljivost i progon. Prilikom poslednje posete Svetoj Gori, patrijarh Vartolomej je u Kareji, tik uz stari konak, položio kamen temeljac „novog Esfigmena“, čije „bratstvo“ čine esfigmenski kelioti koji su se priklonili patrijarhu.